Όσο και να φαίνεται παράξενο, η αχανής Αθήνα κρύβει διάφορα μυστικά στα έγκατα της. Τον 19ο αιώνα, το λεκανοπέδιο της Αττικής διέσχιζαν, ούτε λίγο ούτε πολύ, σχεδόν 700 ποτάμια, ρυάκια και ρέματα ενώ υπάρχουν μέχρι λίμνες και καταρράκτες. Οι φυσικοί αυτοί σχηματισμοί μάλιστα, βρίσκονται στα πλέον απίστευτα σημεία του, σημερινού, αστικού ιστού της πόλης που τότε ήταν χωράφια, κτήματα, οικόπεδα ή κατσικόδρομοι.
Στα μέσα του 19ου αιώνα η οδός Σταδίου δεν είναι παρά ένα στενό ρέμα που για να πας από τη μια πλευρά του δρόμου στην άλλη πρέπει να περάσεις ένα γεφυράκι που βρίσκεται στο σημερινό ύψος του Αρσάκειου. Μια μεγάλη νεροποντή το 1852 αρκεί ώστε αυτό να καταρρεύσει, το ρέμα να σκεπαστεί και να γίνει δρόμος που θα κατέληγε στο Παναθηναϊκό Στάδιο.
Αν έφτανε εκεί -που δεν έγινε ποτέ- θα συναντούσε τον άλλο μεγάλο ποταμό της πόλης Ιλυσό, που στην αρχαιότητα θεωρείται ιερός. Ξεκινά από τον Υμηττό κατεβαίνει την σημερινή οδό Μιχαλακοπούλου, περνά μπροστά από το Καλλιμάρμαρο, όπου υπάρχει πέτρινο γεφύρι με δυο τόξα, ενώ στη σημερινή εκκλησία της Αγίας Φιλοθέης στο Μετς σχηματίζει μικρό καταρράκτη. Μια νέα νεροποντή το 1886 γκρεμίζει την πέτρινη γέφυρα, κάτι σημαίνει, πάλι, όχι επισκευή της αλλά το πρώτο σκέπασμα του ποταμού στο σημείο αυτό.
Φυσικά μεγαλύτερος, σημαντικότερος, και πιο επικίνδυνος σε μεγάλη νεροποντή, ποταμός της πρωτεύουσας δεν μπορεί να είναι άλλος από τον Κηφισό, που στην αρχαιότητα θεωρείται τοπική θεότητα. Με μήκος 27 χιλιόμετρα διασχίζει όλη την Αττική από Πεντέλη και Εκάλη μέχρι Περιστέρι και Φαληρικό Δέλτα, αποτελώντας σταθερό σημείο αναφοράς ως φυσικό κάλος σε αρχαιότητα και νεώτερους χρόνους και ως μεγάλη Λεωφόρος σήμερα.
Όταν αποφασίζεται η Αθήνα να μετατραπεί σε πρωτεύουσα του νεοελληνικού κρατιδίου, ένα από τα πρώτα σχέδια δημιουργίας της, θέλει αυτή να ξεκινά από τον Πειραιά, ώστε να διαθέτει λιμάνι, και να χτίζεται παράλληλα με τον Κηφισό επιτυγχάνοντας έτσι τον διπλό στόχο: η νέα πόλη να δημιουργηθεί στα πρότυπα ευρωπαϊκών εμπεριέχοντας ποταμό χωρίς να πειραχτεί η αρχαία Αθήνα. Όλοι μπορούμε να καταλάβουμε πως θα ήταν η πρωτεύουσα σήμερα και η ποιότητα ζωής σε αυτήν, αν δεν είχαν αντιδράσει σε αυτή την πρόταση οι λιγοστοί κάτοικοι της πόλης που θεωρούσαν ότι έτσι έχαναν αξία τα οικόπεδα τους.
Εκτός των μεγάλων ποταμών η πρωτεύουσα είναι διάχυτη από άλλους ποταμούς ή ρέματα, οι περισσότεροι εκ των οποίων είναι άγνωστοι στους σημερινούς της κατοίκους. Ο όμορφος πεζόδρομος της Φωκίωνος Νέγρη στην Κυψέλη δεν είναι παρά το ρέμα Λεβίδη που ξεκινούσε από τα, τότε, Τουρκοβούνια καταλήγοντας στον, σημερινό, Σταθμό Λαρίσης.
Από τα Τουρκοβούνια ξεκινούσε και ο ορμητικός χείμαρρος Κυκλοβόρος για να καταλήξει στην οδό Μάρνη, από τον Υμηττό ο παραπόταμος του Ιλισού Αλασσώνας διέσχιζε το σημερινό Παγκράτι, βόρεια του Γηροκομείου υπήρχε το Διαβολόρεμα, ενώ την πλατεία Γκύζη και τα Εξάρχεια διέσχιζε ο χείμαρρος του Αγίου Στυλιανού. Τέλος, το κοσμικό Κολωνάκι κυριαρχούσαν δύο εξαιρετικά κακόηχοι χείμαρροι με αφετηρία τον Λυκαβηττό: ο Βοϊδοπνίχτης που περνούσε κάθετα τις οδούς Δημοκρίτου και Ακαδημίας, ενώ την, πανάκριβη, σημερινή οδό Βουκουρεστίου διέσχιζε με εκβολή στην οδό Σταδίου ο ρυπαρός Χεζοπόταμος.
Με βάση τα παραπάνω, αφήνοντας εκτός πολλά ρέματα και ρυάκια, θα έπρεπε η Αθήνα να αποτελούσε όαση πρασίνου και δροσιάς. Κάθε άλλο. Τα περισσότερα από τα ρέματα και τα ρυάκια είναι ξερά και άνυδρα το καλοκαίρι ενώ το χειμώνα δημιουργούν βάλτους και έλη που αποτελούν εστίες μόλυνσης και δυσοσμίας για τους κατοίκους. Στα μέσα του 19ου αιώνα, ο περιηγητής Η. Johnson αναφέρει δεικτικά: «Ο Ιλισός με την ερειπωμένη πηγή της Καλλιρρόης δεν είναι παρά ένα αξιοθρήνητο ρέμα. Τα νερά του δεν χρησιμοποιούνται πια για τις ιερές καθάρσεις, γιατί μέσα τους τσαλαβουτούν πλύστρες».
Παράλληλα υπάρχει άθλια εκμετάλλευση των ρεμάτων από κατοίκους και πολιτεία με τους πρώτους να τα χρησιμοποιούν ως απορροή προσωπικών λυμάτων, ενώ ο Δήμος Αθηναίων αφαιρεί το αμμοχάλικο από τις κοίτες τους ώστε να το πουλήσει σε εργολάβους για να κατασκευάσουν τους δρόμους της πόλης. Αξίζει να αναφερθεί ότι στα μέσα της δεκαετίας του 1920 το Δημόσιο βγάζει 400 χιλιάδες δραχμές ετησίως μόνο από την εκμετάλλευση του Ιλισού.
Η αυξανόμενη άναρχη δόμηση και η εκμετάλλευση των ιστορικών ποταμών της πόλης τα καθιστά μη λειτουργικά για τις ανάγκες μιας μεγαλούπολης όπως η Αθήνα. Ξεκινούν τα μπαζώματα και πολύ σύντομα οι κάτοικοι αγνοούν την ύπαρξη τους. Όπως διαβάζουμε σε εφημερίδα του 1916 αρκεί μια άνυδρη περίοδος ώστε να αναζητηθούν οι κλεισμένες, δροσερές πηγές: «Είμαι κτηματίας και ξέρω ότι το νερό που ζητούμε μακράν των Αθηνών, είναι εδώ κάτω από τα πόδια μας. Ξέρετε τι νερό; Ποτάμια. Όλοι οι ντόπιοι το ξέρουμε αυτό το νερό, αλλά οι δήμαρχοι και οι δημοτικοί σύμβουλοι δε δίδουν προσοχή στα λόγια μας. Κάτω από τη Ρωσική εκκλησία περνά ποτάμι. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Εις διάφορα άλλα μέρη της πόλεως έχουν παρατηρηθεί αρχαία υδραγωγεία διαφόρων εποχών. Προ ολίγων μόλις ετών έχτιζαν ένα σπίτι κοντά στη Μητρόπολη, κι εκεί που άνοιγαν τα θεμέλια ανοίγει μια φλέβα νερό που κόντεψε να πνίξει τους χτίστες. Είδαν και έπαθαν για να το φράξουν ώστε να κάνουν την δουλειά τους. Γιατί να τους αφήσουμε να το φράξουν, αντί να το εξετάσουν και να δουν αν μπορούν να το χρησιμοποιήσουν; Έτσι έχουν ανακαλύψει και καταχώσει διαδοχικώς διάφορα υδραγωγεία, και ενώ από πάνω σκάζουμε από λειψανδρία, υπογείως τρέχουν ποτάμια και πάνε χαμένα».
Μεταπολεμικά τα χρήματα από το Σχέδιο Μάρσαλ για αντιπλημμυρικά και αποχετευτικά έργα δίνονται για το σταδιακό κλείσιμο κάθε ποταμού της πρωτεύουσας και αντικατάσταση του από αυτοκινητόδρομους ή οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα, όπως π.χ η λίμνη που υπήρχε στην Πεντέλη και μπαζώθηκε για να δημιουργηθεί στη θέση της ποδοσφαιρικό γήπεδο.
Σήμερα, τα ποτάμια της πόλης ακολουθούν τη μοίρα του αρχαίου Ηριδανού που είναι το μοναδικό ποτάμι που δε χρειάστηκε να μπαζωθεί από τους σύγχρονους αφού εξαφανίστηκε από τους προηγούμενους, και πλέον χρειάζεται η αρχαιολογική σκαπάνη για να αποκαλυφθούν τμήματα του.
Με πληροφορίες από εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, Οκτώβριος 2023
