Γηραιά μου ήπειρος, πότε θα βάλεις μυαλό;

Η εξέλιξη της ανθρώπινης ζωής ήταν από την αρχή στενά συνδεδεμένη με την αξιοποίηση των ορυκτών πρώτων υλών (ΟΠΥ). Στις μέρες μας, η τεχνολογική ανάπτυξη στηρίζεται, σε πολύ μεγάλο βαθμό, στα ορυκτά και τα μέταλλα. Ο τρόπος και οι ευκολίες της καθημερινής μας ζωής εξαρτώνται από τους ορυκτούς πόρους, περισσότερο από ποτέ.

Τα ορυκτά και τα μέταλλα προϋποθέτουν την κοιτασματολογική έρευνα, την εξόρυξη και την επεξεργασία των ΟΠΥ. Ακόμη και όταν οι δραστηριότητες αυτές δέχονταν κριτική, λόγω των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, η τότε ΕΟΚ συνέχισε να χρησιμοποιεί αυξημένες ποσότητες ορυκτών πόρων, μετακινώντας όμως την προέλευση και τις πιθανές επιπτώσεις τους.

Για δεκαετίες η Ένωση, σε αντίθεση με ό,τι συνέβη σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες όπως ο Καναδάς, η Αυστραλία και οι ΗΠΑ, μείωνε την παραγωγική της ικανότητα αυξάνοντας έτσι την εξάρτησή της από εισαγωγές. Όταν η Ελλάδα προέδρευσε της ΕΟΚ για πρώτη φορά, το δεύτερο εξάμηνο του 1983, είχαμε εισηγηθεί μια νέα μεταλλευτική πολιτική για την Κοινότητα, η οποία προέβλεπε, εκτός άλλων, την αύξηση της παραγωγής των δικών της ορυκτών πόρων. Η αντίδραση των μεγάλων χωρών της Κοινότητας ήταν σθεναρή. Στο τέλος, επικράτησε το δόγμα, που αποκαλώ «Όχι στις αυλές της ΕΟΚ». Αντί της εδραίωσης μιας ανεξάρτητης εξορυκτικής αυτάρκειας, προωθήθηκαν οι διαπραγματεύσεις με τα Αφρικανικά κράτη και τα κράτη της Καραϊβικής και του Ειρηνικού για την υπογραφή της Τρίτης Σύμβασης LOME.

Οι Συμβάσεις LOME σχεδιάστηκαν για να προωθήσουν ένα πλαίσιο συνεργασίας μεταξύ της τότε ΕΟΚ και των αναπτυσσόμενων χωρών της «Ομάδας Κρατών της Αφρικής, της Καραϊβικής και του Ειρηνικού» (ΑΚΕ), δηλαδή κυρίως των πρώην βρετανικών, ολλανδικών, βελγικών και γαλλικών αποικιών. Προέβλεπε περισσότερες εξαγωγές γεωργικών και ορυκτών προϊόντων στην ΕΟΚ, χωρίς δασμούς, και δέσμευση της Κοινότητας ύψους 3 δισεκατομμυρίων ευρώ για βοήθεια και επενδύσεις στις χώρες αυτές. Με τη LOME III οι δεσμεύσεις της ΕΟΚ αυξήθηκαν στα 8,5 δισεκατομμύρια.

Με άλλα λόγια, η Ε.Ε αντί για τη βελτίωση του πλαισίου της πολιτικής για τις ΟΠΥ και την ανάπτυξη της ευαισθητοποίησης και εμπιστοσύνης του κοινού για αποδοχή των εξορυκτικών δραστηριοτήτων, προτίμησε να εξάγει τα περιβαλλοντικά της θέματα στις χώρες ΑΚΕ, όπου οι συνθήκες για προστασία του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας είναι πολύ χειρότερες.

Με τον τρόπο αυτό συνεργούσε, επίσης, στην περαιτέρω ανάπτυξη - στις χώρες της Αφρικής, της Καραϊβικής και του Ειρηνικού – της λεγόμενης βιοτεχνικής ή μικρής κλίμακας εξόρυξης, τα κύρια χαρακτηριστικά της οποίας είναι οι τεράστιες περιβαλλοντικές επιπλώσεις, οι απώλειες ανθρώπινων ζωών, η εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας (Εικόνα 1) και η σκιώδης οικονομία που στερεί τα κράτη από νενομισμένους φόρους. Μαζί με την απαλλαγή από τα μεταλλευτικά απόβλητα, οι «προηγμένες χώρες» της Κοινότητας προωθούσαν τον εξορυκτικό εξοπλισμό της δικής τους παραγωγής στις υποανάπτυκτες πρώην αποικίες τους!! Με άλλα λόγια, με ένα σμπάρο δυο τρυγόνια.

Εξάλλου, με την πιο πάνω πολιτική, η Ευρωπαϊκή Ένωση οδηγήθηκε σε μια άκρως επικίνδυνη εξάρτηση από εισαγωγές ΟΠΥ. Για παράδειγμα, σήμερα η Κίνα παρέχει το 98 % του εφοδιασμού της Ε.Ε σε σπάνιες γαίες, η Τουρκία το 98 % σε βορικά άλατα, ενώ η Νότια Αφρική καλύπτει πάνω από το 71% των αναγκών της Κοινότητας σε λευκόχρυσο, ιρίδιο, ρόδιο και ρουθήνιο.

Στο Διάγραμμα 1 απεικονίζονται οι μεγαλύτερες προμηθεύτριες χώρες της Ε.Ε σε πρώτες ύλες κρίσιμης σημασίας.

Η αντίστροφη μέτρηση της Ε.Ε ξεκίνησε το 2008 με την ανακοίνωση της Πρωτοβουλίας για τις Πρώτες Ύλες (The Raw Materials Initiative - COM (2008) 699). Εντούτοις, μόλις στις 3 Σεπτεμβρίου 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε το Έγγραφο για την «Ανθεκτικότητα ως προς τις πρώτες ύλες κρίσιμης σημασίας: Χαρτογραφώντας την πορεία προς μεγαλύτερη ασφάλεια και βιωσιμότητα», η οποία, εκτός από την επικαιροποίηση του καταλόγου των κρίσιμων πρώτων υλών, καθόριζε ένα Σχέδιο Δράσης δέκα σημείων για την διασφάλιση ενός βιώσιμου και ασφαλούς εφοδιασμού της Ε.Ε με αυτές τις πρώτες ύλες.

Τα ερωτήματα που θέτουμε στους εαυτούς μας, όσοι περάσαμε μέρες - κάποιες φορές και νύχτες - στις κλειστές αίθουσες της Κοινότητας στις Βρυξέλλες και στις συσκέψεις στα γραφεία των Υπουργείων στην Ελλάδα, είναι:

• Έχει βάλει μυαλό η Ένωση; Το σκέφτεται σοβαρά;  
• Υπάρχει μέλλον για εξόρυξη ΟΠΥ στην Ευρώπη;

Η αυθόρμητη απάντηση είναι πως, σύμφωνα με πολλές ενδείξεις, η Γηραιά Ήπειρος αρχίζει να βάζει μυαλό! Ο μικροσκοπικός COVID-19 και ο Πουτινισμός συνέβαλαν επιπλέον στο να βρεθεί η Κοινότητα των Ευρωπαϊκών Κρατών στα σχοινιά. Έτσι, το μέλλον των εξορυκτικών δραστηριοτήτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σήμερα σε ένα ιδιαίτερα σημαντικό σταυροδρόμι. Γιατί από τη μια το νέο ενεργειακό μοντέλο, μαζί με σημαντικές βιομηχανικές προκλήσεις, όπως η ψηφιοποίηση, η απαλλαγή από τον άνθρακα και η κυκλική οικονομία, θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε μια μεγάλη ουτοπία χωρίς τις ΟΠΥ (και ιδιαίτερα αυτές που αποκαλούμε κρίσιμες ή στρατηγικές). Από την άλλη, έχουμε τις αδιάκοπες διαμαρτυρίες σε ολόκληρη την Ε.Ε ενάντια σε νέα έργα εξόρυξης.

Υπάρχει, λοιπόν, λύση ή θα συνεχίσουμε απλά τις δηλώσεις σε συνέδρια, στις έδρες της Ε.Ε και πάει λέγοντας, χωρίς ουσιαστικά μέτρα και πρακτικές εφαρμογές των πολιτικών της Κοινότητας;

Πρώτα από όλα θα πρέπει να απαντήσουμε, ως οικονομικοί γεωλόγοι, αν υπάρχουν κοιτάσματα κρίσιμων ΟΠΥ στην Ευρώπη; Η απάντηση είναι ξεκάθαρα θετική. Σαν παράδειγμα, παραθέτω τον χάρτη της Γηραιάς Ηπείρου με τα κοιτάσματα (deposits), τις συγκεντρώσεις με προοπτική (prospects) και τις εμφανίσεις (occurrences) των κοβαλτίου, λιθίου και γραφίτη, τριών πρώτων υλών με πρωταγωνιστικό ρόλο στον ενεργειακό τομέα.

Κατά την άποψη, λοιπόν, των κοιτασματολόγων της Ευρώπης η λύση θα ήταν η οικοδόμηση βιώσιμων και ανθεκτικών αλυσίδων αξίας ορυκτών πόρων στην Κοινότητα. Η απάντηση στη δύσκολη αυτή εξίσωση «δόθηκε» πρόσφατα με την ανακοίνωση της Προέδρου της Επιτροπής Ursula von der Leyen, με το Σχέδιο της Ε.Ε που αφορά στις κρίσιμες ΟΠΥ (Critical Raw Materials Act, 14 Σεπτέμβρη 2022). Το μήνυμα προβλέπει μια ευρεία πολιτική υποστήριξη της βιώσιμης ανάπτυξης και της κυκλικής λειτουργίας ανθεκτικών αλυσίδων αξίας με αφετηρία τα κοιτάσματα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Αυτό, όμως, και πάλι βρίσκεται ακόμα σε θεωρητικό επίπεδο, γιατί αφενός δεν είναι σίγουρο ότι τα κράτη μέλη θα υποστηρίξουν την εφαρμογή εγχώριων αλυσίδων αξίας ορυκτών πόρων και αφετέρου γιατί στην Ε.Ε η εξόρυξη κοιτασμάτων κρίσιμων ΟΠΥ είναι ανεπαρκής μέχρι ανύπαρκτη [4].

Ταυτόχρονα, η εξορυκτική βιομηχανία αντιμετωπίζει μια πρόκληση που σχετίζεται με τη έλλειψη κοινωνικής αποδοχής για νέα έργα έρευνας και εξόρυξης. Ως εκ τούτου, το θέμα της κοινωνικής άδειας για εκμετάλλευση πρέπει να αποτελέσει κυρίαρχο αντικείμενο για εμπεριστατωμένο διάλογο, στον οποίο πρέπει να εμπλακούν όλοι οι ενδιαφερόμενοι φορείς: η μεταλλευτική βιομηχανία, η τοπική κοινωνία, η ακαδημαϊκή κοινότητα και τα αρμόδια κυβερνητικά τμήματα αδειοδότησης, με τα τελευταία να αναλαμβάνουν συντονιστικό ρόλο, όπου αυτό απαιτείται.

Επίσης, η κοινωνική άδεια λειτουργίας, όπως η ασφάλεια, πρέπει να γίνει μέρος του DNA κάθε μεταλλευτικής εταιρείας. Οι δεσμεύσεις και η συμβολή της τελευταίας στις τοπικές κοινότητες, τους εργαζόμενους και το περιβάλλον πρέπει να υπερβαίνουν τη διάρκεια ζωής ενός μεταλλείου.

Εάν οι προκλήσεις αυτές ξεπεραστούν, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα μπορέσει να διεκδικήσει μια παγκόσμια ηγετική θέση στην εξορυκτική βιομηχανία και στην πράσινη μετάβαση, επιτυγχάνοντας έτσι τον στόχο των μηδενικών εκπομπών CO₂.

Η μικρή Κύπρος είναι έτοιμη να συνεισφέρει στην προσπάθεια αυτή, τη στιγμή που η Venus Minerals και οι συνεργάτες της προσβλέπουν στην ανάπτυξη του ορυχείου χαλκού στο Απλίκι [5] του μετάλλου που κατέχει την τρίτη θέση σε εφαρμογές παγκοσμίως και που χαρακτηρίζεται ως ο Ηγέτης της Πράσινης Επανάστασης [6].

1. https://humantraffickingsearch.org/resource/meet-dorsen-8-who-mines-cobalt-to-make-your-smartphone-work/ 
2. https://single-market-economy.ec.europa.eu/sectors/raw-materials/areas-specific-interest/critical-raw-materials_en 
3. https://www.frame.lneg.pt/ 
4. https://www.oryktosploutos.net/
5. https://www.venusminerals.co/ 
6. https://www.oryktosploutos.net/