Η αρχιτέκτονας Γεωργία Ουργαντζίδου μιλά για την πρόσφατη συμμετοχή της στον διαγωνισμό Kaira Looroo 2025, ο οποίος στάθηκε αφορμή για να ανακαλύψει βαθύτερα τις αρχιτεκτονικές πρακτικές της Αφρικανικής ηπείρου. Σύμφωνα με την ίδια, οι πρακτικές αυτές έχουν ως κεντρικό άξονα το σεβασμό προς το περιβάλλον, την οικονομία των υλικών και τη δημιουργία κατάλληλων κλιματικών συνθηκών.
Ο διαγωνισμός Kaira Looroo, είναι ένας διεθνής, μη κερδοσκοπικός, διαγωνισμός αρχιτεκτονικής, που αποσκοπεί στο σχεδιασμό βιώσιμων και λειτουργικών υποδομών – όπως σχολεία, κέντρα υγείας ή μητρότητας – για ευάλωτες κοινότητες στην υποσαχάρια Αφρική. Κάθε χρόνο προτείνεται ένα διαφορετικό θέμα με κύριο άξονα την κοινωνική προσφορά, ενώ τα έργα αξιολογούνται από επιτροπή καταξιωμένων αρχιτεκτόνων παγκόσμιας εμβέλειας, όπως ο Kengo Kuma. Οι νικητές του διαγωνισμού, εκτός από χρηματικά έπαθλα, δέχονται προτάσεις πρακτικής άσκησης σε διεθνή γραφεία, και έχουν τη δυνατότητα να δουν την πρόταση τους να υλοποιείται στο πεδίο.
Ζητούμενο του φετινού διαγωνισμού ήταν ο σχεδιασμός ενός νηπιαγωγείου, που να υπερβαίνει την απλή εκπαιδευτική λειτουργία, ενσωματώνοντας ευκαιρίες για παιχνίδι, κοινωνικοποίηση και εξερεύνηση.Τα διαθέσιμα υλικά που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τις μελέτες ήταν κυρίως συμπιεσμένη γη (rammed earth) για τοιχοποιίες, τούβλα από χώμα, πηλό ή από τσιμέντο, μεταλλικές λαμαρίνες, bamboo, μεταλλικές και ξύλινοι δοκοί, παλιά λάστιχα αυτοκινήτων και υφάσματα.
Σε ένα ευρωπαϊκό -και ειδικά ελληνικό- αρχιτεκτονικό πλαίσιο, αυτή η παλέτα υλικών ίσως να φάνταζε περιορισμένη ή ακόμη και ανεπαρκής για να δημιουργήσει ένα ολοκληρωμένο κτίσμα. Όμως στην Αφρικανική πραγματικότητα, η ευρηματικότητα και η τοπική τεχνογνωσία μεταμορφώνουν αυτά τα «ταπεινά» υλικά σε εντυπωσιακές και λειτουργικές κατασκευές. Και το πιο σημαντικό: όλα αυτά χωρίς την ανάγκη εξειδικευμένου προσωπικού ή ενεργοβόρων μηχανισμών. Κάθε ένα από αυτά τα υλικά, όταν αξιοποιηθεί σωστά, μπορεί να εξυπηρετήσει με τρόπο ουσιαστικό τη λειτουργία και την αισθητική ενός κτιρίου.
Η πεπιεσμένη γη (rammed earth) χρησιμοποιείται συχνά για τη δημιουργία μαζικών, θερμικά σταθερών τοίχων, που προσφέρουν φυσική δροσιά μέσα στη μέρα και ζεστασιά τη νύχτα, απαραίτητη συνθήκη για την κλιματική άνεση στις ακραίες θερμοκρασίες της Αφρικής. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα μίγμα αργιλώδους χώματος, άμμου, χαλικιού και νερού, το οποίο συμπιέζεται στρώση-στρώση μέσα σε καλούπια για να σχηματίσει συμπαγείς, ανθεκτικούς τοίχους.
Τα πλίνθινα ή πηλοπλινθόκτιστα τοιχώματα ή τούβλα αντίστοιχα, πέρα από την απλότητα τους, προσφέρουν εξαιρετική θερμομόνωση και μπορούν να παραχθούν τοπικά, με ελάχιστο κόστος. Το bamboo, ευλύγιστο αλλά εξαιρετικά ανθεκτικό, χρησιμοποιείται ως σκελετός σε κατασκευές, στέγες ή και σκίαστρα, προσδίδοντας ελαφρότητα στο κτίριο. Οι μεταλλικές και ξύλινες δοκοί μπορούν να στηρίξουν απλές, αλλά στατικά επαρκείς στέγες, που πολλές φορές συνδυάζονται με λαμαρίνες, που χρησιμοποιούνται ως επιστεγάσματα για προστασία από τη βροχή και τον ήλιο. Ακόμη και τα πιο απρόσμενα υλικά, όπως τα παλιά λάστιχα αυτοκινήτων, μπορούν να βρουν θέση στη δόμηση, είτε ως θεμέλια για μικρές κατασκευές, είτε ως στοιχεία εξωτερικής διαμόρφωσης και παιχνιδιού.
Όλα αυτά, μας υπενθυμίζουν πως η αρχιτεκτονική μπορεί να είναι συγχρόνως βιώσιμη, δημιουργική και βαθιά συνδεδεμένη με τον τόπο. Η αρχιτεκτονική δεν χρειάζεται να είναι ακριβή για να είναι καινοτόμα, ούτε πολύπλοκη για να είναι ουσιαστική. Αντίθετα, όταν ξεκινά από τις ανάγκες των ανθρώπων και το περιβάλλον τους, μπορεί να γίνει πραγματικά μετασχηματιστική.
Όσον αφορά την πρόταση μου για το νηπιαγωγείο (Εικόνα 1), αυτή βασίστηκε στην ιδέα ενός ανοιχτού χώρου, όπου η εκπαίδευση, το παιχνίδι και η κοινωνικοποίηση συνυπάρχουν αρμονικά. Ο σχεδιασμός αναπτύσσεται γύρω από μια ευρύχωρη κεντρική αυλή, με επιμέρους όγκους τοποθετημένους κυκλικά — αίθουσες διδασκαλίας, γραφεία, τραπεζαρία και χώρο παιχνιδιού. Έμφαση δόθηκε επίσης στη δημιουργία ενδιάμεσων ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων, που λειτουργούν ως πεδία ανεπίσημης μάθησης, παιχνιδιού και εξερεύνησης, ενισχύοντας τη βιωματική σχέση των παιδιών με το περιβάλλον.
Οι όγκοι περιτριγυρίζονται από έναν καμπύλο διάτρητο περιμετρικό τοίχο φτιαγμένο από τούβλα πηλού, ο οποίος λειτουργεί σαν όριο προστασίας του εξωτερικού με το εσωτερικό περιβάλλον, αλλά και ως φυσικό φίλτρο αερισμού. Στα σημεία που συναντά τους όγκους από rammed earth, το διάτρητο εφέ συνεχίζεται χαμηλά στις τοιχοποιίες για να εισέρχεται φρέσκος αέρας στις αίθουσες. Οι στέγες αναρτώνται σε απόσταση από τους τοίχους, προκειμένου να εξέρχεται ο ζεστός αέρας και φέρουν κλίση, ώστε να απομακρύνονται τα νερά της βροχής. Τέλος, ένας φράχτης από bamboo διαμορφώνει υπαίθριους χώρους παιχνιδιού και μάθησης για τα παιδιά.
Εικόνα 1: Δείγμα της αρχιτεκτονικής πρότασης συμμετοχής στο διαγωνισμό Kaira Looroo
«Χτίζοντας» λοιπόν στην Αφρική, συνειδητοποιώ πόσο σημαντικό είναι να ξαναδούμε την αρχιτεκτονική μέσα από το πρίσμα της απλότητας, της βιωσιμότητας και της σύνδεσης με τον τόπο. Οι πρακτικές και τα υλικά που ανακάλυψα στην Αφρική δεν είναι απλώς εναλλακτικές επιλογές, αλλά δείχνουν έναν τρόπο να δημιουργήσουμε κτίρια που σέβονται το περιβάλλον, ενισχύουν την κοινότητα και προσαρμόζονται αρμονικά στο κλίμα.
Η κλιματική αλλαγή δεν μας αφήνει άλλα περιθώρια και καλούμαστε να βρούμε λύσεις στις σύγχρονες ανάγκες της χώρας μας, αναζητώντας τρόπους να ενσωματώσουμε τοπικές πρώτες ύλες και παραδοσιακές τεχνικές, με στόχο την προστασία του περιβάλλοντος. Άλλωστε, η καινοτομία στην αρχιτεκτονική δεν απαιτεί πολυπλοκότητα ή υψηλό κόστος, αλλά όραμα και σεβασμό στη φύση και τον άνθρωπο.
Λίγα λόγια για την συγγραφέα: Η Γεωργία Ουργαντζίδου είναι απόφοιτος του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (2023).
