Νέος κλιματικός νόμος και ενεργειακή κρίση: κίνδυνοι και ευκαιρίες για τις επιχειρήσεις

Ο νέος κλιματικός νόμος έχει στο επίκεντρο τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου έτσι, πριν εξεταστεί, θα ήταν χρήσιμο να δοθεί μια σύντομη περιγραφή σχετικά με το πώς υπολογίζονται οι εκπομπές των αερίων θερμοκηπίου.

Ο πιο συνήθης τρόπος για τον υπολογισμό του ανθρακικού αποτυπώματος είναι ο πολλαπλασιασμός δεδομένων δραστηριότητας (κυρίως από την ενέργεια που καταναλώθηκε, αλλά κάποιες φορές και από άλλα δεδομένα που σχετίζονται με την κατανάλωση ενέργειας, π.χ. χιλιόμετρα που διανύθηκαν ή χρήματα που δαπανήθηκαν, κ.λπ.) με κατάλληλους συντελεστές που προέρχονται κυρίως από το IPCC ώστε να υπολογιστούν οι ισοδύναμοι τόνοι άνθρακα που εκλύθηκαν στην ατμόσφαιρα. Η μεθοδολογία που έχει ορισθεί για τον υπολογισμό των εκπομπών ορίζει ότι πρέπει πρώτα να τεθούν τα οργανωτικά όρια μιας εταιρείας και μετά να κατηγοριοποιηθούν οι εκπομπές σε διάφορες κατηγορίες (Scopes).

Τα Scope 1 και 2 είναι κατηγορίες εκπομπών οι οποίες είναι πιο άμεσα επηρεαζόμενες από την εταιρεία, καθώς πρόκειται για εκπομπές από εξοπλισμό που ανήκει στην ίδια ή από την ενέργεια που αγοράζει. Το Scope 3 περιλαμβάνει εκπομπές που συμβαίνουν στην αλυσίδα αξίας της κάθε εταιρείας, και στις περισσότερες περιπτώσεις επηρεάζονται πιο δύσκολα.

Τα τρία Scope δίνουν μία πλήρη εικόνα για όλες τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου που προκαλεί, άμεσα ή έμμεσα μια εταιρεία. Από αυτή τη σύντομη περιγραφή είναι εύκολο να καταλάβει κανείς ότι η νομοθέτηση των εκπομπών μπορεί να γίνει εξαιρετικά πολύπλοκη πολύ εύκολα. Μέχρι τώρα ο κλιματικός νόμος περιλαμβάνει κυρίως τα Scope 1 & 2, αλλά αναμφίβολα τα μέτρα για την μείωση των εκπομπών θερμοκηπίου στο τέλος θα φτάσουν και στην εφοδιαστική αλυσίδα (Scope 3) με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.

Ο κλιματικός νόμος ήταν σε διαβούλευση από τον Νοέμβριο του 2021 και δημοσιεύτηκε στα τέλη Μαΐου του 2022. Ο νόμος έχει τον φιλόδοξο στόχο της μετάβασης της χώρας στην κλιματική ουδετερότητα μέχρι το 2050, με ενδιάμεσους στόχους μείωσης κατά 55% το 2030 και 80% το 2040.

Ο νόμος μπορεί να θεωρηθεί ως μία συνέχεια τον νόμων για την ενέργεια και την ενεργειακή απόδοση (4843/2021) αλλά και ένα πρώτο βήμα για τη κλιματική μετάβαση στα πλαίσια των ευρωπαϊκών στόχων για τη κλιματική ουδετερότητα. Εκτός από τις απαιτήσεις που ορίζονται από τον νόμο, ορίζονται και διαδικασίες αξιολόγησης και αναπροσαρμογής των στόχων αλλά και λήψης πρόσθετων μέτρων.

Για τις ιδιωτικές επιχειρήσεις στο άρθρο 18 προβλέπεται ότι οι Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) θα πρέπει να: «περιλαμβάνουν ποσοτική εκτίμηση των άμεσων και έµµεσων εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου που προέρχονται από την κατασκευή και λειτουργία σε σχέση µε την υφιστάμενη κατάσταση και µετά το πέρας λειτουργίας του έργου ή της δραστηριότητας» ως ελάχιστο περιεχόμενο του φακέλου. Η εκτίμηση ειδικά των έμμεσων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου για ένα έργο που δεν θα έχει ολοκληρωθεί θα είναι σίγουρα μία πρόκληση για τον συντάκτη του φακέλου της ΜΠΕ. Ειδικά εφόσον όσο πλησιάζουν οι προθεσμίες για τις μειώσεις των εκπομπών θα γίνονται και πιο αυστηρές οι αδειοδοτήσεις έργων ή δραστηριοτήτων που έχουν μεγάλο όγκο εκπομπών.

Εν συνεχεία, στο άρθρο 19, οι επιχειρήσεις που εμπίπτουν στις εξής ομάδες κατά ΦΕΚ 2471/Β’ 10/8/2016:

• 4η Ομάδα: Συστήματα περιβαλλοντικών υποδομών
• 6η Ομάδα: Τουριστικές εγκαταστάσεις, έργα αστικής ανάπτυξης, κτιριακού τομέα, κ.λπ.
• 7η Ομάδα: Κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις • 8η Ομάδα: Υδατοκαλλιέργειες
• 9η Ομάδα: Βιομηχανικές δραστηριότητες και λοιπές εγκαταστάσεις 

θα πρέπει να μειώσουν τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 30% έως το 2030 σε σχέση με το έτος 2019 με την κατάλληλη αναγωγή στην μονάδα προϊόντος ή έργου. Αρχίζοντας από το 2026, οι επιχειρήσεις που εμπίπτουν σε αυτές τις κατηγορίες θα πρέπει να καταθέτουν έκθεση με τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου αλλά και το σχέδιο μείωσής τους κατά 30%.

Παρόλο που το 2026 μπορεί να ακούγεται λίγο μακρινό σε σχέση με το 2022, οι νομοθέτες στην ουσία δίνουν χρόνο στις επιχειρήσεις που επηρεάζονται ώστε να συλλέξουν τα δεδομένα και να φτιάξουν σχέδια για την μείωση του ανθρακικού τους αποτυπώματος. Η συλλογή των δεδομένων και η κατασκευή κατάλληλων δεικτών είναι εξαιρετικά σημαντική για την παρακολούθηση των εκπομπών καθώς χωρίς σταθερούς δείκτες δεν μπορεί να υπάρξει αξιόπιστη σύγκριση.

Τέλος, ο νόμος ορίζει στο άρθρο 20 ότι μία σειρά επιχειρήσεων πρέπει να καταθέσουν από τον Οκτώβριο του 2023 έκθεση σχετικά με τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου τους για τις Κατηγορίες Εκπομπών 1 & 2. Οι κατηγορίες αυτές αποτελούν τις εκπομπές που προέρχονται από τον σταθερό και κινητό εξοπλισμό των επιχειρήσεων αλλά και την ενέργεια που αγοράζεται. Οι επιχειρήσεις που επηρεάζονται από το άρθρο είναι οι εξής:

• ανώνυμες εταιρείες με μετοχές ή άλλες κινητές αξίες εισηγμένες σε ρυθμιζόμενη αγορά στην Ελλάδα,
• πιστωτικά ιδρύματα της παρ. 1 του άρθρου 3 του ν. 4261/2014 (Α’ 107),
• ασφαλιστικές επιχειρήσεις της περ. α’ της παρ. 1 του άρθρου 3 του ν. 4364/2016 (Α’ 13),
• επιχειρήσεις επενδύσεων της περ. α’ της παρ. 1 του άρθρου 4 του ν. 4514/2018 (Α’ 14),
• επιχειρήσεις σταθερής και κινητής τηλεφωνίας,
• εταιρείες ύδρευσης και αποχέτευσης,
• εταιρείες ταχυμεταφορών,
• επιχειρήσεις παροχής ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου,
• αλυσίδες καταστημάτων λιανεμπορίου, οι οποίες απασχολούν πάνω από πεντακόσιους (500) εργαζόμενους,
• επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών εφοδιαστικής, της περ. δ’ του άρθρου 1 του ν. 4302/2014 (Α’ 225), και
• αστικές εταιρείες παροχής συγκοινωνιακού έργου.

Ως προθεσμία ορίζεται ο Ιανουάριος του 2025 για τη στοχοθέτηση μείωσης των εκπομπών ανά κλάδο δραστηριότητας σε αντιστοιχία με τους εθνικούς στόχους. Και σε αυτό το άρθρο οι νομοθέτες δίνουν ένα περιθώριο στις επιχειρήσεις να συλλέξουν δεδομένα για τις εκπομπές τους και εν συνεχεία να σχεδιαστεί τρόπος μείωσης τους.

Μία συνήθης κριτική του νόμου είναι ότι οι στόχοι που βάζει είναι εξαιρετικά φιλόδοξοι χωρίς να υπάρχουν και το ίδιο φιλόδοξα μέτρα, ειδικά αν συγκρίνουμε τον συγκεκριμένο νόμο με τους αντίστοιχους κλιματικούς νόμους σε άλλες χώρες. Επίσης, ως χώρα δεν έχουμε ένα καλό ιστορικό επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων που θέτονται, είτε αυτοί είναι οι ενεργειακοί στόχοι, είτε στόχοι ανακύκλωσης, έτσι η απαισιοδοξία είναι μάλλον δικαιολογημένη. Αντίστοιχα, ο νόμος δεν έχει αρκετά στοχευμένα μέτρα για την μετάβαση των επιχειρήσεων, αντίθετα περιορίζεται σε κάποιες παρατηρήσεις για τα οχήματα.

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα του νόμου είναι ότι το πεδίο εφαρμογής περιορίζεται στις εκπομπές κατηγορίας 1 και 2 και αυτό δημιουργεί γκρίζες περιοχές σχετικά με τις μειώσεις μεταξύ δύο ετών. Στον αντίποδα, σε περίπτωση που οι νομοθέτες αποφάσιζαν να βάλουν όλες τις κατηγορίες εκπομπών στον νόμο δημιουργούνται άλλα προβλήματα, καθώς οι έμμεσες εκπομπές μιας εταιρείας είναι οι άμεσες μιας άλλης έτσι οι εκπομπές σε εθνικό/ευρωπαϊκό επίπεδο θα μετρούνταν δύο φορές.

Παρόλα αυτά, χωρίς τις scope 3 εκπομπές δεν είναι ρεαλιστικό το αποτέλεσμα. Οι scope 3 εκπομπές δεν αναφέρονται ούτε στην Ευρωπαϊκή Ένωση κάτι που δε βοηθάει στη βιώσιμη προμήθεια (Sustainable Sourcing), δηλαδή στην ενσωμάτωση κοινωνικών, ηθικών και περιβαλλοντικών παραγόντων απόδοσης στη διαδικασία επιλογής προμηθευτών, και με τον τρόπο αυτό δίνεται ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε χώρες που οι επιχειρήσεις δε χρειάζεται να δηλώνουν εκπομπές.

Ακόμα ένα πρόβλημα του κλιματικού νόμου είναι η χαμηλή διαλειτουργικότητα του με τους υπόλοιπους περιβαλλοντικούς νόμους, και ειδικά τους ενεργειακούς. Η μείωση του ανθρακικού αποτυπώματος και η αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας είναι δύο θέματα με υψηλή συσχέτιση κάτι που επιτρέπει την κατανομή των πόρων με έναν πολύ αποδοτικό τρόπο.

Επίσης, εφόσον στην παρούσα φάση ο κλιματικός νόμος πραγματεύεται κυρίως τις κατηγορίες 1 & 2, για τις επιχειρήσεις που έχουν ήδη ένα σύστημα ενεργειακής διαχείρισης είναι πολύ εύκολη η στοχοθέτηση και η παρακολούθηση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, καθώς τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται σε ένα σύστημα ενεργειακής διαχείρισης θα είναι πολύ παρόμοια με εκείνα που θα χρησιμοποιηθούν για τις εκπομπές Κατηγορίας 1 & 2. Αντίστοιχα τα μέτρα που έχουν σχεδιαστεί για την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης, σε κάποιο βαθμό θα μειώνουν και τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου.

Τα δεδομένα που πρέπει να συλλεχθούν για να υπολογιστούν οι διάφορες εκπομπές μαζί με τις εκθέσεις που πρέπει να συνταχθούν προσθέτουν μεγάλο φόρτο εργασίας, ειδικά για τις πολύ μεγάλες επιχειρήσεις, σε έναν τομέα που είναι αρκετά καινούργιος και δεν υπάρχει αρκετή τεχνογνωσία. Εδώ γίνεται σημαντικός ο ρόλος των συμβούλων καθώς είναι καθοριστικός ο σωστός υπολογισμός του ανθρακικού αποτυπώματος αλλά και ο καθορισμός των σωστών δεικτών ώστε να γίνεται σωστή σύγκριση.

Στον καινούργιο κλιματικό νόμο οι περισσότερες απαιτήσεις για μειώσεις έρχονται μετά το 2025 δίνοντας στις επιχειρήσεις πολύτιμο χρόνο για την συλλογή στοιχείων και κατάρτιση σχεδίων μείωσης των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς ότι ο κλιματικός νόμος είναι ένα αρχικό ρυθμιστικό πλαίσιο για τα μέτρα που θα χρειαστούν να παρθούν για την κλιματική αλλαγή. Η μετάβαση σε μία οικονομία μηδενικών ή λίγων εκπομπών είναι μια τεράστια πρόκληση που χρειάζεται μία ολιστική προσέγγιση από τις επιχειρήσεις καθώς και προετοιμασία για ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον.

Για τη μείωση του ανθρακικού αποτυπώματος ο πιο αποδοτικός τρόπος είναι η προμήθεια «καθαρής» ενέργειας, κάτι που μπορεί να γίνει είτε με διαπιστευτήρια προέλευσης από τον πάροχο ηλεκτρικής ενέργειας είτε μέσω αλλαγής καυσίμων. Για επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν περισσότερη ηλεκτρική ενέργεια θα είναι πολύ εύκολο να μειώσουν τις εκπομπές τους χωρίς να χρειάζονται να διαθέσουν μεγάλα κεφάλαια επειδή οι πάροχοι ενέργειας θα μειώσουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ανά kwh.

Αυτό έχει αρχίσει ήδη να συμβαίνει καθώς η ηλεκτρική ενέργεια που παράχθηκε στη χώρα το 2019 είχε μέση ένταση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου 606 gCO₂e/kWh ενώ το 2020 479,2 gCO₂e/kWh, δηλαδή μια μείωση κοντά στο 21% μέσα σε ένα χρόνο. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι εκπομπές είναι ακόμα χαμηλότερες, το 2019 η μέση ένταση ήταν 275 gCO₂e/kWh με προβλέψεις να φτάσει σε τουλάχιστον 96,81 gCO₂e/kWh το 2030. Επίσης θα έχουν και την δυνατότητα να πετύχουν ακόμα μεγαλύτερη μείωση μέσω διαπιστευτηρίων προέλευσης.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα θα αντιμετωπίσουν επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν πολλά ορυκτά καύσιμα στο ενεργειακό τους μείγμα καθώς οι επιλογές τους για τη μείωση των εκπομπών είναι υψηλής κεφαλαιακής έντασης. Οι περισσότερες από αυτές τις επιχειρήσεις είναι στο κλάδο της βαριάς βιομηχανίας. Εκεί είτε θα πρέπει να αλλάξουν το ενεργειακό τους μείγμα αγοράζοντας νέο εξοπλισμό, είτε θα πρέπει να προσπαθήσουν να «αντισταθμίσουν» τις εκπομπές τους με παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και net metering. Το net metering είναι ένα σύστημα στο οποίο ηλιακοί συλλέκτες ή άλλες γεννήτριες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας συνδέονται σε ένα δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας κοινής ωφέλειας και η πλεονάζουσα ισχύς μεταφέρεται στο δίκτυο, επιτρέποντας στους πελάτες να αντισταθμίσουν το κόστος της ενέργειας που αντλείται από το δίκτυο.

Η ενεργειακή κρίση όμως αλλάζει άρδην τα δεδομένα καθώς η εκτόξευση των τιμών του φυσικού αερίου εμβολίζει πολλά από τα σχέδια αλλαγής του ενεργειακού μείγματος καθώς θα πρέπει να εξασφαλισθεί η ενεργειακή επάρκεια πρώτα. Ταυτόχρονα οι δομικές αλλαγές στην αγορά φυσικού αερίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, που είναι άγνωστο πότε θα επιλυθούν, κάνουν το φυσικό αέριο απαγορευτικό ως ένα «μεταβατικό» καύσιμο για κυβερνήσεις και επιχειρήσεις.

Μετά, η διάρκεια του πληθωρισμού είναι επίσης άγνωστη καθώς εκτός από τις δομικές αλλαγές που συμβαίνουν λόγω του πολέμου στην Ουκρανία, υπάρχουν και μακροπρόθεσμες τάσεις που δείχνουν ότι ο πληθωρισμός μπορεί να μείνει σε αυξημένα επίπεδα σχετικά με την προηγούμενη δεκαετία (Goldman Sachs, The Postmoden Cycle).

Μπορεί μέχρι εδώ να φαίνεται ότι η ενεργειακή κρίση καθυστερεί την «πράσινη μετάβαση» όμως, ταυτόχρονα, θα αυξήσει τις επενδύσεις για τη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης αλλά και την παραγωγή ενέργειας μέσω ΑΠΕ από ιδιώτες. Εδώ δημιουργούνται οι μεγάλες ευκαιρίες γιατί για την παραγωγή ΑΠΕ χρειάζονται καινούργιες υποδομές που χρησιμοποιούν μια σειρά μεταλλευμάτων και ορυκτών (χαλκό, χάλυβα, λίθιο, νικέλιο, κοβάλτιο, κ.α.). Ακόμα και χωρίς την ενεργειακή κρίση η ζήτηση για συγκεκριμένα μεταλλεύματα και ορυκτά προβλεπόταν να αυξηθεί κατακόρυφα την επόμενη δεκαετία (Deloitte: The net zero workforce: Mining & Metals), τώρα με την ενεργειακή κρίση η ανάγκη για τα συγκεκριμένα γίνεται επιτακτική. Αυτό δε σημαίνει απαραίτητα ότι οι τιμές τους θα αυξηθούν βραχυπρόθεσμα, αλλά ότι θα υπάρξει αύξηση της ζήτησης τα επόμενα 10-20 χρόνια.

Οι εταιρείες που θα μπορέσουν να μειώσουν την ενεργειακή τους κατανάλωση και να αλλάξουν το ενεργειακό τους μείγμα με τον πιο αποδοτικό τρόπο θα μπορέσουν να μεγιστοποιήσουν το περιθώριο κέρδους τους και να εκμεταλλευτούν καλύτερα τις παραπάνω τάσεις.

* Η EHSQ Development σχεδιάζει, εφαρμόζει και υποστηρίζει Συστήματα Διαχείρισης Ενέργειας ISO 50001, Αποτυπώματος Άνθρακα ISO 14064-1, καθώς και σύνταξη εκθέσεων για τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στον ιστότοπο: https://ehsq-development.com.