Η κοιτασματολογική κατοχύρωση των σπανίων γαιών και άλλων ΣΚΟΠΥ της Ουκρανίας θα αργήσει

Όπως ήταν άλλωστε αναμενόμενο και προδιαγεγραμμένο ο Βολοντιμίρ Ζελένσκι υπέκυψε στις απαιτήσεις και πιέσεις του Ντόναλντ Τραμπ σχετικά με την αμερικανική πρόσβαση και εκμετάλλευση των Στρατηγικών και Κρίσιμων Ορυκτών Πρώτων Υλών (ΣΚΟΠΥ) της Ουκρανίας. Με άλλα λόγια οι ΗΠΑ αποκτούν έτσι τα κοιτασματολογικά δικαιώματα και κρατούν στα χέρια τους την γεωπολιτική και οικονομική τους αξία, μέσα από την «εφόλης της ύλης» παραγωγική τους αξιοποίηση.

Στην σχετική συμφωνία εντάσσονται 55 ορυκτές πρώτες ύλες (ΟΠΥ), στις οποίες προφανώς περιλαμβάνεται το σύνολο των 50 που χαρακτηρίζονται σαν ΣΚΟΠΥ για την αμερικανική βιομηχανία [1, 2]. Μεταξύ τους, οι Σπάνιες Γαίες (ΣΓ), αλλά και το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο.

Η όλη διαπραγματευτική διαδικασία προέκυψε και ξεκίνησε από την επίμονη και πιεστική αξίωση του Ντόναλντ Τραμπ να εισπράξει ανταποδοτικά τα 500 δις δολλάρια, που όπως ισχυρίζεται ξόδεψαν οι ΗΠΑ σε συνδυασμό με την ενίσχυση της Ουκρανίας στον πόλεμο της με την Ρωσία. Αν και βέβαια, το Ινστιτούτο του Κιέλου για την Παγκόσμια Οικονομία, το οποίο παρακολουθεί τη στρατιωτική, οικονομική και ανθρωπιστική βοήθεια στην Ουκρανία από την έναρξη του πολέμου, δήλωσε ότι οι ΗΠΑ έχουν στην πραγματικότητα δώσει 118 δις δολάρια. Αλλά και το ίδιο το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ υπολογίζει το ποσό αυτό στα 183 δις δολάρια, συμπεριλαμβάνοντας και το κόστος αναπλήρωσης των εξοπλιστικών αποθεμάτων της Ουκρανίας.

Σε κάθε περίπτωση η συμφωνία δεν αναφέρει ξεκάθαρα και συγκεκριμένα πως το περιεχόμενο και οι στόχοι της θα εφαρμοστούν στην πράξη. Ποια θά είναι με άλλα λόγια η διαχειριστική και ρεαλιστική αντιμετώπιση των επενδυτικών έργων που θα προκύψουν, σε σχέση με την πραγματική κοιτασματολογική τους δεινότητα, την προοπτική δυναμικής αξιοποίησης τους, αλλά και τον χρόνο που απαιτείται για την υλοποίηση τους. Παρακάτω αναλύονται και αξιολογούνται τα διαθέσιμα δεδομένα, και αναφέρονται διάφοροι παράγοντες που μπορούν να αποβούν ανασταλτικοί στα αποτελέσματα και γενικότερα στην έκβαση της συμφωνίας.

Οι ΟΠΥ είναι ζωτικής σημασίας για την οικονομία της Ευρώπης και του πλανήτη γενικότερα. Αποτελούν μια ισχυρή βιομηχανική βάση που παράγει ένα ευρύ φάσμα προϊόντων και εφαρμογών που χρησιμοποιούνται στην καθημερινή ζωή και τις σύγχρονες τεχνολογίες. Η αξιόπιστη και απρόσκοπτη πρόσβαση σε ορισμένες ΟΠΥ αποτελεί αυξανόμενη ανησυχία εντός της ΕΕ και σε ολόκληρο τον κόσμο.

Για την αντιμετώπιση αυτής της πρόκλησης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δημιουργήσει έναν κατάλογο 34 κρίσιμων ΟΠΥ για την ΕΕ, ο οποίος υπόκειται σε τακτική επανεξέταση και ενημέρωση [3]. Οι ΣΚΟΠΥ αφορούν σε ΟΠΥ υψηλής σημασίας για την οικονομία της ΕΕ και υψηλού κινδύνου που συνδέεται με την προμήθεια τους. Λόγω της ευρείας χρήσης τους σε σύγχρονες και καινοτόμες τεχνολογίες (π.χ., ένα κινητό τηλέφωνο μπορεί να περιέχει έως και 50 διαφορετικές ΟΠΥ), αλλά και τεχνολογίες για την αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (π.χ., ανεμογεννήτριες, φωτοβολταϊκά) και κατ’επέκταση της ηλεκτροκίνησης (π.χ., μπαταρίες λιθίου, μόνιμοι μαγνήτες), η ζήτηση τους τείνει διαρκώς αυξανόμενη. Στην ιδιαίτερα σημαντική γεωπολιτική διάσταση πρόσβασης τους συμβάλλει επιπρόσθετα και μεγάλη ζήτηση των περισσότερων ΣΚΟΠΥ από την αμυντική βιομηχανία.

Ο τρέχον κατάλογος της ΕΕ είναι σε ισχύ από το 2023 και όπως προαναφέρθηκε, περιλαμβάνει 34 κρίσιμες πρώτες ύλες, από τις οποίες 17 χαρακτηρίζονται στρατηγικές λόγω της τεχνολογικής σημασίας που έχουν στην πραγματοποίηση της ενεργειακής μετάβασης, που αποτελεί βασική προϋπόθεση για την καθιέρωση μιας πράσινης οικονομίας. Μεταξύ των 34 ΣΚΟΠΥ περιλαμβάνονται και οι τρεις ομάδες μετάλλων των ελαφρών ΣΓ, των βαριών ΣΓ και των πλατινοειδών (Σχήμα 1).

Οι ΣΓ είναι μια ομάδα 17 μετάλλων/χημικών στοιχείων που έχουν παρόμοιες χημικές ιδιότητες και για αυτό εντοπίζονται ορυκτολογικά μαζί σε πετρώματα του υπεδάφους και όχι μόνον. Βέβαια λόγω μερικής διαφοροποίησης των φυσικών τους ιδιοτήτων (κυρίως της μαγνητικής αγωγιμότητας), δεν έχουν τις ίδιες χρήσεις. Συνεπώς, μετά την «ανάμικτη» εξόρυξη τους ακολουθεί η επεξεργασία διαχωρισμού τους σε 17 ξεχωριστά μεταλλικά προϊόντα με τις ποιοτικές προδιαγραφές που απαιτούνται από τις εκάστοτε τελικές βιομηχανικές εφαρμογές.

Οι διαφορετικές χρήσεις και η συχνά αναντίστοιχη οικονομική τους γεωλογία είναι κυρίως και οι λόγοι για τους οποίους η ομάδα ΣΓ στον ευρωπαϊκό κατάλογο διαχωρίζεται στις υποομάδες ελαφρών και βαριών ΣΓ. Να σημειωθεί εδώ ότι οι ΣΓ, αναφέρονται συχνά σαν ΟΠΥ μαγνήτη, λόγω της ευρείας χρήσης τους στην κατασκευή μόνιμων μαγνητών. Από την άλλη πλευρά, το λίθιο, το κοβάλτιο, το νικέλιο, ο γραφίτης και ο χαλκός αποκαλούνται ΟΠΥ μπαταρίας, λόγω της χρήσης τους στην κατασκευή μπαταριών λιθίου.

Η βιομηχανία και η οικονομία της ΕΕ εξαρτώνται από τις διεθνείς αγορές για την πρόσβαση τους σε πολλές ΣΚΟΠΥ. Αν και υπάρχει αξιόλογη κοιτασματολογική δυναμική ορισμένων ΣΚΟΠΥ εντός της ΕΕ (π.χ., λίθιο, σπάνιες γαίες, γραφίτης), στις περισσότερες περιπτώσεις η ΕΕ εξαρτάται από εισαγωγές από τρίτες χώρες. Συμβαίνει λοιπόν ότι η προμήθεια πολλών ΣΚΟΠΥ να περιορίζεται σε ορισμένες χώρες (Σχήμα 2).

Για παράδειγμα, η Κίνα τροφοδοτεί με 100% την ΕΕ σε βαριές ΣΓ, η Τουρκία προμηθεύει το 99% της ΕΕ σε βόριο και η Νότια Αφρική παρέχει πάνω από 71% των αναγκών της ΕΕ σε πλατινοειδή. Οι κίνδυνοι που συνδέονται με τη συγκέντρωση της παραγωγής επιδεινώνονται σε πολλές περιπτώσεις από τα χαμηλά ποσοστά υποκατάστασης και ανακύκλωσης.

Για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις αυτές η ΕΕ έθεσε σε εφαρμογή τον Κανονισμό για τις ΣΚΟΠΥ με στόχο να διασφαλίσει τη δυνατότητα της ΕΕ στην ασφαλή και βιώσιμη πρόσβαση και προμήθεια τους, επιτρέποντας στην Ευρώπη να επιτύχει τους ενεργειακούς και ψηφιακούς στόχους της για το 2030 [4].

Οι βασικοί στόχοι του Κανονισμού με ορόσημο το 2030, προβλέπουν ότι τουλάχιστον 10% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ θα προέρχεται από δικά της κοιτάσματα, τουλάχιστον το 40% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ θα επεξεργάζεται ενδοευρωπαϊκά, τουλάχιστον το 25% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ θα προκύπτει από ανακύκλωση, όχι περισσότερο από το 65% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ θα εισάγεται από μία τρίτη χώρα και τέλος ότι θα υπάρξει ενίσχυση της ευρωπαϊκών αλυσίδων αξίας ΣΚΟΠΥ. Στο πλαίσιο εφαρμογής του Κανονισμού η ΕΕ ενέκρινε προσφατα την υλοποίηση και χρηματοδότηση 47 Στρατηγικών Έργων [5].

Παρόμοιους καταλόγους ΣΚΟΠΥ, σε σχέση με τις ανάγκες των οικονομιών τους και το βαθμό εξάρτησης τους από εισαγωγές, έχουν και άλλες χώρες, όπως είναι ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Ιαπωνία, αλλά και η Αμερική στον κατάλογο της οποίας περιλαμβάνονται 50 ΣΚΟΠΥ. Ο κατάλογος των ΗΠΑ είναι δηλαδή αυξημένος κατά 16 ΣΚΟΠΥ σε σχέση με τον ευρωπαϊκό. Ουσιαστικά στη διασφάλιση πρόσβασης αυτών των 50 ΣΚΟΠΥ στην Ουκρανία, στοχεύει και προσβλέπει ο Ντόναλντ Τραμπ μέσα από την συγκεκριμένη συμφωνία.

Από Ουκρανικής πλευράς αναφέρονται διάφορα στοιχεία και μεγέθη σχετικά με την παρουσία πλούσιων κοιτασμάτων ΣΚΟΠΥ στη χώρα, δεδομένα που δε βρίσκει σύμφωνους έναν μεγάλο αριθμό ειδικών οικονομικής γεωλογίας και στελεχών του εξορυκτικού και μεταλλευτικού κλάδου.

Σύμφωνα με την Γεωλογική της Υπηρεσία, στην Ουκρανία υπάρχουν κοιτάσματα 24 από τις 34 ΣΚΟΠΥ της ΕΕ, και 22 από τις 50 αμερικανικές ΣΚΟΠΥ. Το Κίεβο εκτιμά ότι περίπου το 5% των ΣΚΟΠΥ στον κόσμο βρίσκονται στην Ουκρανία. Ο πρόεδρος της χώρας, Βολοντιμίρ Ζελένσκι δηλώνει ότι η αξία των ουκρανικών ΣΚΟΠΥ ανέρχεται σε 12 τρισεκατομμύρια δολάρια.

Σε έκθεση 363 σελίδων που εκδόθηκε το 2023 επιχειρείται επανεκτίμηση του κοιτασματολογικού δυναμικού της χώρας (Σχήμα 3) μέσα από την συναξιολόγηση των υφιστάμενων δεδομένων [6]. Την έκθεση συνέταξε η Γεωλογική Υπηρεσία Ουκρανίας σε συνεργασία με τις Γεωλογικές Υπηρεσίες άλλων κρατών της Ευρώπης. Η έκδοση έγινε στο πλαίσιο σχετικών μελετών που πραγματοποιεί η Ομάδα Εμπειρογνομώνων ΟΠΥ του Οργανισμού/Συνδέσμου των Ευρωπαϊκών Γεωλογικών Υπηρεσιών (EuroGeoSurveys), στον οποίο είναι μέλος εδώ και δεκαετίες και η Ουκρανική Γεωλογική Υπηρεσία.

Η συγκεκριμένη έκθεση, η οποία βασίζεται κυρίως στην ανασκόπηση και αναθεώρηση υφιστάμενων δεδομένων, χαρακτηρίζει την Ουκρανία σαν την πλουσιότερη σε κοιτάσματα ΣΓ χώρα στην Ευρώπη. Τα συνολικά αποθέματα μεταλλευμάτων σπάνιων γαιών υπολογίζονται σε 2,6 δισεκατομμύρια τόνους, από τα οποία εκτιμάται ότι θα μπορούσαν να προκύψει ανάκτηση 2,2-3,4 εκ τόνων μετάλλων ΣΓ. Η χορήγηση αδειών κοιτασματολογικής έρευνας αλλά και σχετικές μεταλλευτικές άδειες βρίσκεται σε εξέλιξη.

Τα διάφορα γεωλογικά και μεταλλογενετικά συστήματα ΣΓ που απαντώνται στυην Ουκρανία, είναι κυρίως εμπλουτισμένα σε ελαφρές ΣΓ και συνοδεύονται γεωχημικά από ζιρκόνιο, νιόβιο, βηρύλλιο, ταντάλιο, θόριο και ουράνιο. Συνολικά καταγράφονται 8 σημαντικοί στόχοι με τις σχετικές περιοχές να εντοπίζονται κυρίως στην ΝΑ Ουκρανία (Σχήμα 4). Στο Novopoltavske (ΝΑ Ουκρανία) βρίσκεται το δυνητικά πιο εκμεταλλεύσιμο κοίτασμα, με περιεκτικότητες ΣΓ που κυμαίνονται από 0,17-4,6%, νιόβιου από 0,06-0,3%, ταντάλιου από 0,002-0,003% και φωσφόρου από 4,3%. Το 65% των ΣΓ βρίσκεται στο ορυκτό «μοναζίτης» και λιγότερο στον «απατίτη». Τα συνολικά αποθέματα υπολογίζονται σε 385 εκ τόνους.

Όσον αφορά στο λίθιο (Σχήμα 5), η έκθεση χαρακτηρίζει την Ουκρανία σαν μια από τις κορυφαίες χώρες. Τα κοιτάσματα λιθίου συνδέονται γενετικά με τα ορυκτά, «σποδουμένης» και «πεταλίτης», που εντοπίζονται σε πετρώματα πηγματίτων [6]. Η περιεκτικότητα σε λίθιο κυμαίνεται από 0,25 έως 2,23%, μερικές φορές έως και 6,55%, κατά μέσο όρο 1,0-1,25%.

Καταγράφονται 12 μεταλλοφόρες περιοχές νικελίου, όπου τα συνολικά αποθέματα υπολογίζονται περίπου σε 43,9 εκ τόνους με 271.800 περιεχόμενο νικέλιο. Γενικά πρόκειται για μεταλλεύματα χαμηλής περιεκτικότητας σε νικέλιο που κυμαίνεται μεταξύ 0,38-1,24%. Στα ίδια μεταλλοφόρα συστήματα η μέση περιεκτικότητα κοβαλτίου είναι 0,04% [6].

Ο γραφίτης (Σχήμα 5) αποτελεί σημαντικό κοιτασματολογικό στόχο στην Ουκρανία. Τα συνολικά αποθέματα υπολογίζονται σε 343 εκ τόνους μεταλλεύματος, με 19,8 εκ τόνους επεξεργασμένο γραφίτη. Συγκεκριμένα το κοίτασμα Zavallivske εξορύσσεται επιφανειακά. Το γειτονικό εργοστάσιο Zavallivskiy έχει δυναμικότητα επεξεργασίας 800.000 τόνων μεταλλεύματος και παραγωγή 35.000 τόνων συμπυκνώματος γραφίτη, τον χρόνο [6]. 

Η Ουκρανία διαθέτει εργοστάσια παραγωγής αλουμίνας και αλουμινίου, όπως το Mykolaiv Alumina Plant και το Zaporizhia Aluminium Plant, αλλά η βιομηχανία αλουμινίου δεν τροφοδοτείται με εγχώριες ΟΠΥ. Τα εργοστάσια λειτουργούν με βωξίτη εισαγόμενο από άλλες χώρες.

Η Oυκρανία συμβάλλει με ποσοστό 6-7% στην παγκόσμια παραγωγή τιτανίου (Σχήμα 5). Πρόκειται κυρίως για προσχωματικές κοιτασματολογικές αποθέσεις ορυκτών ιλμενίτη και ρουτιλίου. Έχει αναδειχθεί και δρομολογηθεί η αδειοδότηση 7 περιοχών, τόσο για κοιτασματολογική έρευνα, όσο και για την έναρξη εξορυκτικής δραστηριότητας στην περίπτωση που η ανάπτυξη τους καταστεί βιώσιμη. Εντοπίζονται κυρίως στο ΒΔ τμήμα της χώρας.

Αναφέρεται επίσης η παρουσία μεταλλοφορίας βηρηλλίου με δυναμικά/πιθανά αποθέματα 770.000 τόνων και 3.867 τόνους αντίστοιχο μεταλλικό περιεχόμενο, που σύμφωνα με την Γεωλογική Υπηρεσία Ουκρανίας δεν τεκμηριώνει κοιτασματολογική ωριμότητα και διαφαινόμενη εκμετάλλευση [6].

Απαντώνται 5 κοιτάσματα και 4 μεταλλοφορίες φωσφόρου με συνολικά αποθέματα 474,7 εκ τόνων αναξιοποίητου μεταλλεύματος και 15,1 εκ τόνους αντίστοιχο μεταλλικό περιεχόμενο [6].

Στην Ουκρανία υπάρχουν 3 περιοχές με δυναμικό κοιτασματολογικό ενδιαφέρον χρυσού. Επίσης έχουν διερευνηθεί και χαρτογραφηθεί διάφορα μεταλλικά ορυκτά, όπως βανάδιο, μόλυβδος και ψευδάργυρος, βολφράμιο, μολυβδαίνιο, πλατινοειδή, στρόντιο, μαγνήσιο, αρσενικό, ρουβίδιο και καίσιο, με απροσδιόριστη προοπτική αξιοποίησης αν και έχουν στρατηγική σημασία για την οικονομία της Ουκρανίας [6].

Σε ότι αφορά στα βιομηχανικά ορυκτά, οι άστριοι, που εντάσσονται επίσης στις κρίσιμες ΟΠΥ για την Ευρώπη, εντοπίζονται κατά κύριο λόγο σε φλέβες πηγματίτη με συνολικά βέβαια αποθέματα 54,2 εκ τόνους και δυναμικά/πιθανά 208,7 εκ τόνους. Η συνολική παραγωγή το 2020 ήταν 643.700 τόνοι. Υπολογίζονται επίσης συνολικά αποθέματα χαλαζιακής άμμου 330 εκ τόνων. Το 2020, η παραγωγή χαλαζιακής άμμου ανήλθε σε 1,4 εκ τόνους.

Με βάση τα δεδομένα που παραθέτει στην έκθεση της, η Γεωλογική Υπηρεσία Ουκρανίας [6], μαζί με τους εμπειρογνώμονες που την συνεπικουρούν, επιχειρείται μια εφ’όλης της ύλης αξιολόγηση των ΣΚΟΠΥ της Ουκρανίας αναφορικά με το επενδυτικό ενδιαφέρον που δυνητικά θα μπορούσαν να προσελκύσουν. Η αξιολόγηση γίνεται στη βάση του μεγέθους και του τύπου ΣΚΟΠΥ του εκάστοτε κοιτάσματος, του αποθέματος και των περιεκτικοτήτων, καθώς και της τεχνικο-οικονομικής και ανταγωνιστικής δεινότητας.

Τα αποτελέσματα συνοψίζονται σε 4 κατηγορίες. Στην πρώτη εντάσσονται ΣΚΟΠΥ, αλλά και άλλες ΟΠΥ που διακρίνονται για τον υψηλό τους βαθμό/δείκτη προσέλκυσης επενδύσεων, όπως είναι οι παραδοσιακές ΟΠΥ της χώρας -σίδηρος, μαγγάνιο, τιτάνιο, ουράνιο, καολίνης. Στη δεύτερη, που επίσης χαρακτηρίζεται από υποσχόμενα υψηλό βαθμό/δείκτη προσέλκυσης επενδύσεων, βρίσκονται οι ΣΓ, το ζιρκόνιο και άφνιο, το λίθιο, το σκάνδιο, το γερμάνιο, ο γραφίτης. Στην τρίτη ο μέσος βαθμός/δείκτης προσέλκυσης επενδύσεων αφορά στο νικέλιο και κοβάλτιο, χρώμιο, αλουμίνιο, χαλκό, ταντάλιο και νιόβιο, βηρύλλιο, χρυσό, φωσφορίτες, φθορίτη, άστριους. Η τέταρτη κατηγορία αναφέρεται σε ΟΠΥ με χαμηλό βαθμό/δείκτη προσέλκυσης επενδύσεων όπως είναι αυτές των βαναδίου, μολύβδου και ψευδαργύρου, βολφραμίου, μολυβδαινίου, ορυκτών της ομάδας πλατίνας, στρόντιου, μαγνήσιου, αρσενικού, ρουβίδίου, καίσιου, βαρίτη, βορίου και θείου [9, 11].

Στις περιπτώσεις ΣΓ ξεχωρίζουν οι περιοχές Novopoltavske, Mazurivske, Azovske και Petrovo-Gnutivskiy, για λίθιο, οι περιοχές Stankuvatske και Shevchenkivske και για γραφίτη οι περιοχές Zavallivske και Burtynske [6, 11].

Οι περισσότερες ΟΠΥ, και μεταξύ τους οι ΣΚΟΠΥ της Ουκρανίας, εντοπίστηκαν και χαρτογραφήθηκαν στη διάρκεια της περιόδου 1960-1980, συμπεριλαμβανομένων των ΣΓ. Η κοιτασματολογική ταξινόμηση (υπολογισμός αποθεμάτων, περιεκτικότητες, τεχνικο-οικονομική μελέτη) έγινε στη βάση εφαρμογής του ρωσικού συστήματος. Δεν υπάρχει καμία σύγχρονη και επικαιροποιημένη κοιτασματολογική αξιολόγηση αναφερόμενη σε πρότυπα και αναγνωρισμένα συστήματα που εφαρμόζονται διεθνώς.

Επίσης στις περισσότερες περιπτώσεις αυτών που ανακαλύφθηκαν στο διάστημα 1960-1980, οι οικονομικοί γεωλόγοι δεν έδιναν ίσως προσοχή σε ζητήματα που είναι σήμερα πολύ σημαντικά, όπως είναι οι χρήσεις γης, το ιδιοκτησιακό καθεστώς, το φυσικό και εργασιακό περιβάλλον και άλλοι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν ή να περιοριορίσουν τον χαρακτήρα αλλά ακόμα και την απόφαση για την έναρξη μιας εξορυκτικής δραστηριότητας. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό και απαραίτητο για την προοπτική ορθολογικής και βιώσιμης αξιοποίησης των ουκρανικών ΣΚΟΠΥ να βελτιωθεί σε μεγάλο βαθμό η αξιοπιστία των κοιτασματολογικών δεδομένων που βλέπουν την δημοσιότητα.

Πολλοί οικονομικοί γεωλόγοι και άλλοι σχετικοί γεωεπιστήμονες ισχυρίζονται ότι στην Ουκρανία δεν είναι γνωστά κοιτάσματα ΣΓ (όπως άλλωστε συμβαίνει και με παρόμοιους ισχυρισμούς σε άλλα σημεία του πλανήτη/11) που θα μπορούσαν να εξορυχθούν με οικονομοτεχνικά βιώσιμο τρόπο. Δέχονται ότι υπάρχουν 4 συγκριτικά μεγαλύτερα κοιτάσματα στις περιοχές Yastrubetske, Novopoltavske, Azovske και Mazurivske της ΝΑ Ουκρανίας, αλλά πέρα από το ότι φαίνεται ότι τα 3 βρίσκονται εντός ή κοντά στη ζώνη που ελέγχουν οι Ρώσοι (Σχήμα 3), δεν περιγράφεται ούτε εξακριβώνεται με λεπτομέρεια με ποιο τρόπο υπολογίστηκαν τα κοιτασματολογικά μεγέθη που αναφέρονται στην κάθε περίπτωση.

Πιστεύεται ευρύτερα ότι οι κοιτασματολογικές ταξινόμησεις που βλέπουν το φως της δημοσιότητας σήμερα, προέρχονται από σοβιετικές έρευνες που χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1960. Ακόμη θεωρείται ότι η διαφορετική ορυκτολογία ΣΓ που αφορά στα Ουκρανικά κοιτάσματα θα έχει οικονομοτεχνικές επιπτώσεις στη μέθοδο επεξεργασίας τους. Όλα αυτά κάνουν αρκετούς να δηλώνουν ότι η Ουκρανία δεν είναι το μέρος για να αναζητήσει κάποιος ΣΓ αλλά και άλλες ΣΚΟΠΥ.

Ακόμη και ο πρώην Γενικός Διευθυντής του Ουκρανικού Γεωλογικού Ινστιτούτου (UGS), Roman Opimakh, δήλωσε ότι δεν υπάρχει καμία σύγχρονη αξιολόγηση των αποθεμάτων ΣΓ στην Ουκρανία, και ότι οι περισσότερες κοιτασματολογικές χαρτογραφήσεις με στόχο τις ΣΓ έγιναν μεταξύ της δεκαετίας του 1960 και του 1980. Σε αυτό έρχεται να προστεθεί και το γεγονός ότι και η ίδια η Γεωλογική Υπηρεσία των ΗΠΑ (USGS) αναφέρει ότι η Ουκρανία δεν έχει γνωστά αποθέματα ΣΓ, και επίσης ότι δε διαθέτει ενεργά μεταλλεία ΣΓ και σχετικές εγκαταστάσεις επεξεργασίας (Σχήμα 6).

Τα πράγματα συνεπώς είναι τόσο ρευστά, κυρίως αναφορικά με τον βαθμό κοιτασματολογικής αξιοπιστίας και ωριμότητας, που θα χρειαστεί να επενδυθούν τεράστια ποσά για την ανάπτυξη μεταλλείων ΣΓ στην Ουκρανία. Η συμφωνία ΗΠΑ-Ουκρανίας για τις ΣΚΟΠΥ προκύπτει σχετικά ανεφάρμοστη σε σχέση με την ισχύουσα αξιακή αλυσίδα και τον παραγωγικό κύκλο της εξορυκτικής βιομηχανίας, που έκανε ορισμένους να αναρωτιούνται τι κρύβεται στην πραγματικότητα πίσω από αυτήν.

Η Κρατική Γεωλογική Υπηρεσία και η Εθνική Ακαδημία Επιστημών της χώρας υπολογίζουν ότι η Ουκρανία διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα βεβαιωμένα αποθέματα λιθίου της Ευρώπης [10], που υπολογίζονται σε περίπου 500.000 εκ τόνους [6]. Σύμφωνα με την ίδια πηγή, τα μεγαλύτερα πιθανά αποθέματα λιθίου (ταντάλιου, νιοβίου) υπάρχουν σε τρεις περιοχές στο νοτιοκεντρικό και νοτιοανατολικό τμήμα της Ουκρανίας, όπου η ποιότητα του μεταλλεύματος θεωρείται μέτρια έως καλή.

Το πόσο λίθιο διατηρούν αυτά τα αποθέματα παραμένει εμπιστευτικό, αν και σχετικές διαρρέουσες πληροφορίες αναφέρουν ότι είναι της τάξης των 160 εκ τόνων μεταλλεύματος και 1,6 έως 3 εκ τόνων οξειδίου του λιθίου. Εάν το μεγαλύτερο μέρος αυτού μπορούσε να ανακτηθεί με βιώσιμο οικονομοτεχνικά τρόπο, θα τοποθετούσε την Ουκρανία μεταξύ των πέντε κορυφαίων χωρών παραγωγής λιθίου. Βέβαια, μέχρι τώρα σε κανένα από αυτά δεν έχει ξεκινήσει εξόρυξη, αν και το ένα «κοίτασμα» λιθίου διαθέτει τις σχετικές άδειες [10].

Σε κάθε περίπτωση, η εταιρία UkrLithiumMining (ULM), που το 2017 αγόρασε το «κοίτασμα» λιθίου Polokhivske στην περιοχή Kirovohrad της κεντρικής Ουκρανίας για 5 εκατομμύρια δολάρια, και έχει την ευθύνη του έργου που εκτελείται, δηλώνει ότι θα χρειαστούν ακόμη 10 έως 15 χρόνια για την έναρξη της εξορυκτικης δραστηριότητας. Συγκεκριμένα το Polokhivske εξακολουθεί να βρίσκεται σε σχετικά αρχικό στάδιο κοιτασματολογικής έρευνας. Για να αρχίσει να λειτουργεί το μεταλλείο λιθίου και το εργοστάσιο εμπλουτισμού, θα απαιτηθούν αρχικά επενδύσεις 350 εκ δολαρίων. Σε κάθε περίπτωση απότερος και κύριος στόχος της ULM είναι να πετύχει την προσέλκυση στρατηγικού εταίρου. 

Ωστόσο, η Γεωλογική Υπηρεσία των ΗΠΑ (USGS) στα παγκόσμια στατιστικά δεδομένα που δημοσιεύει αναφέρει μηδενικά αποθέματα λιθίου για την Ουκρανία, και επιπλέον ότι η χώρα δε διαθέτει ενεργά ορυχεία λιθίου.

Σύμφωνα με τη Γεωλογική Υπηρεσία, τα αποθέματα γραφίτη της Ουκρανίας αντιπροσωπεύουν το 20% αυτών στον κόσμο, και βρίσκονται στο κεντρικό και δυτικό τμήμα της χώρας. Υπολογίζονται περίπου σε 20 εκ τόνους βεβαιωμένων αποθεμάτων επεξεργασμένου γραφίτη, ποσότητα που καθιστά τη χώρα μία από τις πέντε κορυφαίες χώρες για την προμήθεια του ορυκτού. Παρά τις ουκρανικές αυτές εκτιμήσεις, τα μεγέθη αυτά δε συμπεριλαμβάνονται στα στατιστικά δεδομένα της Γεωλογικής Υπηρεσίας των ΗΠΑ (USGS).

Η αυστραλιανή εισηγμένη εταιρεία Volt Resources κατέχει το 70% του έργου γραφίτη στο μεταλλείο Zavallivsky [10], το οποίο είναι ενεργό από το 1934. Ωστόσο, η παραγωγή του επξεργασμένου γραφίτη που παράγεται δεν ανταποκρίνεται στις ποιοτικές προδιαγραφές που απαιτεί η βιομηχανία μπαταριών λιθίου.

Οι αρμόδιες υπηρεσίες της χώρας δηλώνουν ότι η Ουκρανία ελέγχει το 7% προμήθειας της Ευρώπης σε τιτάνιο, ένα ελαφρύ μέταλλο που χρησιμοποιείται στην αεροδιαστημική και την αμυντική βιομηχανία. Οι ΗΠΑ έχουν δείξει αυξημένο ενδιαφέρον και, σύμφωνα με την Αμερικανική Γεωλογική Υπηρεσία (USGS), η παραγωγή και τα αποθέματα τιτανίου στην Ουκρανία είναι αμελητέα.

Άλλες ΟΠΥ που εντοπίζονται στην Ουκρανία περιλαμβάνουν το βηρύλλιο και το ουράνιο, που και οι δύο είναι ζωτικής σημασίας για την αμυντική βιομηχανία και την ενέργεια [12].

Δυναμικό ενδιαφέρον για περαιτέρω κοιτασματολογική έρευνα παρουσιάζουν επίσης οι μεταλλοφόρες περιοχές χαλκού, μολύβδου, ψευδαργύρου, αργύρου, νικελίου, κοβαλτίου και μαγγανίου. Εκτιμάται ότι τα «εν δυνάμει» κοιτάσματα μαγγανίου αντιστοιχούν μόλις στο ένα δέκατο αυτών της Αυστραλίας. Το σκάνδιο, που χρησιμοποιείται σε κράματα αλουμινίου για εξαρτήματα αεροσκαφών, έχει εντοπιστεί σαν υποπροϊόν της επεξεργασίας μεταλλευμάτων τιτανίου. Η περίπτωση του σκανδίου χρήζει περαιτέρω στοχευμένης έρευνας.

Παρά την έντονη επικοινωνιακή «εκστρατεία» για τις ΣΓ στην Ουκρανία, η χώρα δε βρίσκεται καν στις 12 κορυφαίες χώρες που κατατάσσονται από την Γεωλογική Υπηρεσία/Ινστιτούτο των ΗΠΑ (Σχήμα 6), σε σχέση με τα κοιτασματολογικά τους αποθέματα. Αυτές οι χώρες είναι, κατά σειρά, η Κίνα, η Βραζιλία, η Ινδία, η Αυστραλία, η Ρωσία, το Βιετνάμ, οι ΗΠΑ, η Γροιλανδία, η Τανζανία, η Νότια Αφρική, ο Καναδάς και η Ταϊλάνδη. Μόνο το κοίτασμα Novopoltavske στην περιοχή Zaporizhzhia (Σχήμα 4 και Σχήμα 7) έχει διαπιστωμένα αποθέματα και είναι υποψήφιο για αδειδότηση [10].

Αλλά σύμφωνα με το Ukraine: Mining Investment Opportunities, έκθεση της Ουκρανικής Γεωλογικής Υπηρεσίας και του Υπουργείου Προστασίας του Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων της Ουκρανίας, απαιτείται μια αρχική επένδυση 300 εκ δολαρίων. Σε κάθε περίπτωση, το κοιτασματολογικό ενδιαφέρον εντοπίστηκε και χαρτογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1970 από Σοβιετικούς γεωλόγους, με την Γεωλογική Υπηρεσία Ουκρανίας να διενεργεί προκαταρκτική έρευνα και τεχνικο-οικονομική μελέτη, αλλά και πιλοτικές δοκιμές το 1978 έως το 1991.

Γενικά, υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες σχετικά με το εάν η Ουκρανία διαθέτει όντως οικονομικά προσβάσιμα αποθέματα κοιτάσματων ΣΓ. Οι όποιες εκτιμήσεις κοιτασματολογικού δυναμικού ΟΠΥ δε σημαίνουν, δεν ισοδυναμούν αλλά ούτε ταξινομούνται σαν βεβαιωμένα κοιτασματολογικά αποθέματα, που αποτελούν προϋπόθεση για την απόφαση έναρξης μιας εξορυκτικής δραστηριότητας. Για να περάσουμε από τις εκτιμήσεις στα βεβαιωμένα αποθέματα, ένα κοίτασμα ΟΠΥ πρέπει να διερευνηθεί, να ελεγχθεί και τελικά να θεωρηθεί τεχνολογικά και οικονομικά βιώσιμο για εξόρυξη.

Πέρα από την περιρρέουσα κατάσταση που υπάρχει ως προς την αξιοπιστία του κοιτασματολογικού δυναμικού των ΣΓ που ισχυρίζεται η Ουκρανία ότι διαθέτει, οι 3 ΣΚΟΠΥ μαγγανίου, τιτανίου και γραφίτη παρουσιάζουν αυξημένο επενδυτικό ενδιαφέρον. Μεταξύ 80 και 100% της ζήτησης των ΗΠΑ για καθένα από αυτά προέρχεται, επί του παρόντος, από ξένες εισαγωγές. Επίσης έχουν εντοπιστεί δυνητικά εκμεταλλεύσιμα κοιτασματολογικά αποθέματα λιθίου και σκάνδιου. Ωστόσο φαίνεται πως η πρόσβαση και η εξόρυξη τους θα απαιτήσει εκσυγχρονισμό σχετικών υποδομών, όπως οδικά και σιδηροδρομικά δίκτυα, την παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, την εφαρμογή νέων καινοτόμων τεχνολογιών επεξεργασίας, την εξειδικευμένη επαγγελματική κατάρτιση σε τεχνικά αλλά και περιβαλλοντικά θέματα, καθώς και την ύπαρξη των απαραίτητων επενδυτικών κεφαλαίων, και κυρίως, την παύση στρατιωτικών συγκρούσεων.

Σύμφωνα με πρόσφατη ανακοίνωση του Τμήματος ΟΠΥ της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Ουκρανίας η χώρα θα μπορούσε να κατέχει μέχρι και το 20% των παγκόσμιων αποθεμάτων τιτανίου, καθιστώντας την δυνητικά, σημαντικό παγκόσμιο παραγωγό στην εξόρυξη αυτής της ΣΚΟΠΥ (Σχήμα 7 και Σχήμα 8). Σε κάθε περίπτωση για να υπάρξει πιο ακριβής υπολογισμός των αποθεμάτων απαιτείται περαιτέρω κοιτασματολογική έρευνα.

Στην Ευρώπη, πέραν της Νορβηγίας που παράγει αυτήν τη στιγμή τιτάνιο, μόνο η Ουκρανία έχει τις δυνατότητες εξόρυξης τιτανίου. Σημειώνεται εδώ ότι το τιτάνιο χρησιμοποιείται στην αμυντική βιομηχανία [12], τα αεροσκάφη, τα σύγχρονα πλοία και σε άλλες βιομηχανικές εφαρμογές.

Περίπου το 20% των ΟΠΥ και 40% των μεταλλικών ΟΠΥ της Ουκρανίας βρίσκονται τώρα υπό ρωσική κατοχή (Σχήμα 3), σύμφωνα με εκτιμήσεις της ουκρανικής ομάδας σκέψης Think Tank-We Build Ukraine και του Εθνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών, επικαλούμενοι στοιχεία μέχρι το πρώτο εξάμηνο του 2024. Εκτιμάται ότι περίπου το 53% της συνολικής κοιτασματολογικής αξίας της χώρας, βρίσκονται στις 4 περιοχές που προσάρτησε παραβατικά η Ρωσία τον Σεπτέμβριο του 2022, συγκεκριμένα τις Luhansk, Donetsk, Zaporizhzhia, και Kherson. Η χερσόνησος της Κριμαίας, που καταλήφθηκε το 2014, υπολογίζεται ότι διαθέτει ΟΠΥ αξίας περίπου 218 δις δολαρίων. Στην περιοχή του Dnipropetrovsk, η οποία συνορεύει με τις κατεχόμενες περιοχές Donetsk και Zaporizhzhia, εντοπίζονται επίσης αξιοποιήσιμες ΟΠΥ αξίας 3,7 τρις δολάρια, περίπου.

Προκύπτει έτσι, ότι στην πραγματικότητα η Ουκρανία δεν ελέγχει πλήρως τις ΟΠΥ αξίας 12 τρις δολαρίων στο βαθμό και το ύψος που ανακοινώθηκε στο πλαίσιο της συμφωνίας. Εταιρείες συμβούλων επενδύσεων αναφέρουν ότι, επί του παρόντος, οι ΣΚΟΠΥ της Ουκρανίας παράγουν λιγότερα από 200 εκ δολάρια σε ετήσια έσοδα από τις εξαγωγές. Στην πραγματικότητα θεωρείται ότι τα περισσότερα αποθέματα ΣΚΟΠΥ της Ουκρανίας είναι απίθανο να είναι οικονομικά βιώσιμα, ειδικά βραχυπρόθεσμα. Πάντως, το 2021, η ουκρανική βιομηχανία ΟΠΥ αντιπροσώπευε το 6,1% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της χώρας και το 30% των εξαγωγών. 

Με βάση την αβεβαιότητα και τα σκαμπανεβάσματα του βαθμού αξιοπιστίας, υπάρχουν αυτοί που ισχυρίζονται ότι ο πρόεδρος Τραμπ, αγνοώντας τις λεπτομέρειες για τις ΣΓ, απλά προσέγγισε την κατάσταση όπως θα έκανε ένας επιχειρηματίας, αναζητώντας μια ευνοϊκή συμφωνία. Του μετέφεραν προφανώς ότι πρόκειται για σημαντικά κοιτάσματα και λειτούργησε σαν καθαρός επιχειρηματίας. Μερικοί έχουν συνδέσει την συμφωνία με την Ουκρανία σαν αντίδραση σε σχέση με το επανειλημμένα δηλωμένο ενδιαφέρον του πρόεδρου Τραμπ για την απόκτηση του Καναδά και της Γροιλανδίας - και οι δύο χώρες είναι γνωστό ότι διαθέτουν τεράστια αποθέματα ΣΓ και άλλων ΣΚΟΠΥ [13, 14]. Υπάρχουν και αυτοί που αναρωτιούνται γιατί οι ΗΠΑ δεν αξιοποιούν τα δικά τους δυναμικά κοιτάσματα ΣΓ, που εντοπίζονται μεταξύ άλλων στην Καλιφόρνια, την Αλάσκα, το Ουαϊόμινγκ, τη Τζόρτζια, το Τέξας και πρόσφατα στην Γιούτα.

Εάν η Αμερική αναζητούσε πραγματικά εμπορικές συμμαχίες ΟΠΥ που ωφελούν τις δικές της αλυσίδες εφοδιασμού, θα μπορούσε να το κάνει πιο σίγουρα με χώρες όπως ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Χιλή και η Αργεντινή. Ο Καναδάς έχει τεράστα αποθέματα τιτανίου, γραφίτη και νικελίου, ενώ η Αυστραλία έχει σημαντικά αποθέματα λιθίου, αν και προς το παρόν το μεγαλύτερο μέρος του εισαγμένου λιθίου στις ΗΠΑ προέρχεται από τη Χιλή και την Αργεντινή. Αλλά αντί να διερευνήσουν αυτές τις ευκαιρίες, οι ΗΠΑ έχουν επιβάλει αυστηρούς δασμούς σε χώρες όπως ο Καναδάς και η Αυστραλία [15].

Η προτεινόμενη συμφωνία για τις ΣΚΟΠΥ της Ουκρανίας δημιουργεί φαινομενικά μικρό οικονομικό όφελος για τις ΗΠΑ που για να το καρπωθεί, θα πρέπει, αν αυτές ποτέ εξορυχθούν, και να επεξεργάζονται στην Ουκρανία. Ωστόσο, έστω και έτσι, ο ζητούμενος οικονομικός στόχος δύσκολα θα μπορέσει μπορεί να υλοποιηθεί, αν λάβει κάποιος υπόψη του ότι η σημερινή ζήτηση για ΣΓ δεν υπερβαίνει τα 20 δις δολάρια - πολύ μακριά από την προσδοκία των ΗΠΑ ότι ενδεχόμενη εκμετάλλευση τους θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για την είσπραξη 500 δις δολαρίων.

Η συμφωνία μπορεί επίσης να θέσει σε κίνδυνο τις πιθανότητες της Ουκρανίας να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση επειδή μάλλον παραβιάζει τη νομοθεσία της ΕΕ για τον ανταγωνισμό και το περιβάλλον. Επίσης, με την εξέλιξη αυτή η Ουκρανία αθετεί κατά κάποιο τρόπο τη στρατηγική σύμπραξη που υπέγραψε με την ΕΕ το 2021, αναφορικά με την από κοινού κοιτασματολογική έρευνα και πρόσβαση των ουκρανικών ΣΚΟΠΥ [16, 17, 18]. Ακόμη, η πληρωμή δις στις ΗΠΑ είναι πιθανό να τρομάξει τους επενδυτές που ίσως θα ενδιαφέρονταν να βοηθήσουν την Ουκρανία να ανοικοδομηθεί. Σε κάθε περίπτωση είναι σίγουρο πως θα υπάρξουν νέες γεωπολιτικές ανακατατάξεις [18, 19] που ενδέχεται να επηρεάσουν και την εξέλιξη υλοποίησης της ενεργειακής μετάβασης [20].

Το παρόν κείμενο αποτελεί αναπαραγωγή από το ηλεκτρονικό περιοδικό ΔΙΑΥΛΟΣ 

1. 2023 Final Critical Materials List

2. Critical Minerals and Materials

3. Critical raw materials

4. Critical Raw Materials Act

5. Strategic projects under the CRMA-Commission approved the first 47 strategic projects

6. Strategic minerals of Ukraine and their investment attractiveness, Monograph, 2023

7. Vlad Litnarovych (2025): Ukraine May Hold 20% of Global Titanium Reserves, Geologist Reveals

8. Illia Kabachynskyi (2025): The US and Europe are eyeing Ukraine’s mineral resources to gain access to rare earth minerals. Ukraine is ready to open its doors to Western investment and strategic partnerships 

9. Mykhailov, V.A. et al. (2023): Strategic minerals of Ukraine and their investment attractiveness: monograph. BRGM-Orleans, France, 2023. – 257 p. 

10. UKRAINE: Mining Investment Opportunities Critical Raw Materials

11. Όλο και πιο «σπάνια» η αλήθεια για τις Σπάνιες Γαίες, https://www.huffingtonpost.gr/entry/olo-kai-pio-spania-e-aletheia-yia-tis-spanies-yaies

12. Η αμυντική βιομηχανία της Ευρώπης σε «κρίσιμο ραντεβού» με τις ορυκτές πρώτες ύλες, https://www.huffingtonpost.gr/entry/e-amentike-viomechania-tes-eeropes-se-krisimo-rantevoe

13. Το Ελντοράντο της Αρκτικής δεν πωλείται, https://rawmathub.gr/groilandia-koitasmatologiko-elntoranto-pou-den-poleitai

14. Γροιλανδία: Ο πιο περιζήτητος κοιτασματολογικός προορισμός της Αρκτικής, https://www.huffingtonpost.gr/entry/yroilandia-o-pio-perizetetos-koitasmatoloyikos-proorismos-tes-arktikes

15. Σε εξέλιξη «μεταλλευτικά» αντίποινα στους δασμούς του Ντόναλντ Τραμπ, https://rawmathub.gr/se-ekseliksi-metalleftika-antipoina-stous-dasmoys-tou-donalnt-tramp

16. Εγκαταλείπει η Ουκρανία την στρατηγική συνεργασία με την ΕΕ για τις ορυκτές πρώτες ύλες? https://rawmathub.gr/egkataleipei-i-oukrania-tin-stratigiki-synergasia-me-tin-ee-gia-tis-oryktes-protes-yles

17. Στρατηγικά έργα για την ενίσχυση των ενδοευρωπαϊκών αλυσίδων αξίας Στρατηγικών Ορυκτών Πρώτων Υλών (ΣΟΠΥ), https://rawmathub.gr/stratigika-erga-gia-tin-enisxysi-ton-endoevropaikon-alysidon-aksias-stratigikon-orykton-proton-ylon-sopy

18. Γεωπολιτική προοπτική της Ευρωπαϊκής πρόσβασης σε ΣΚΟΠΥ, https://rawmathub.gr/dr-n-arvanitidis-geopolitiki-prooptiki-tis-evropaikis-prosvasis-se-skopy

19. Γεωπολιτικές εξελίξεις και βιώσιμη πρόσβαση της ΕΕ σε Στρατηγικές-Κρίσιμες Ορυκτές Πρώτες Ύλες, https://www.huffingtonpost.gr/yeopolitikes-exelixeis-kai-viosime-prosvase-tes-ee-se-strateyikes-krisimes-orektes-protes-eles

20. Η Ρωσο-Ουκρανική κρίση «βάζει δύσκολα» στην ενεργειακή μετάβαση, https://www.huffingtonpost.gr/e-roso-oekranike-krise-vazei-deskola-sten-eneryeiake-metavase