Καλαβασός: Χαλκός και Μνήμες

Κόντευα να κλείσω τα τρία, όταν ο Κωστής, ο πατέρας μου - μεταλλωρύχος της Καλαβασού (Εικόνα 1) - μου έφερε τα πρώτα δείγματα σιδηροπυρίτη και χαλκοπυρίτη.

«Σαν φλέβα από αίμα δεν μοιάζει;», θυμάμαι να μου λέει, δείχνοντας μου τα φλεβίδια του χαλκού, με τα χέρια του ακόμη ποτισμένα από τη γη και τον ιδρώτα των στοών. Από τότε, αυτή η εικόνα – το κόκκινο μέταλλο, βγαλμένο από το σώμα της γης από τον ίδιο τον πατέρα μου – χαράχτηκε μέσα μου. Ήταν μια εικόνα που δεν ξεθώριασε ποτέ· μια φράση που ρίζωσε βαθιά μέσα μου — κι ας μην καταλάβαινα τότε και πολύ καλά τη σημασία της.

Από τα παιδικά εκείνα απογεύματα στη Σκαρίνου, μέχρι τα εργαστήρια του Πανεπιστημίου του Καρόλου και όλα τα χρόνια της μέχρι σήμερα πορείας μου πάνω στη Γη, ο χαλκοπυρίτης δεν ήταν για μένα απλά ένα πλέγμα λαμπερών κρυστάλλων. Ήταν μια μνήμη και μια πυξίδα πορείας.

Αυτό το σύντομο δοκίμιο δεν είναι μονάχα μια αναφορά στον χαλκό της Καλαβασού. Είναι μια προσπάθεια αντίληψης πώς ένα κομμάτι από μετάλλευμα μπορεί να συνδέει την παιδική τέρψη με την επιστήμη, την ιστορία μιας κοινότητας και τη σιωπή των βράχων με τη φωνή του ανθρώπου που τα ανιχνεύει και τα σκάφτει.

Η Καλαβασός είναι ένα χωριό στην επαρχία Λάρνακας της Κύπρου. Βρίσκεται περίπου 40 χλμ. εξίσου από Λευκωσία και Λεμεσό, κοντά στο ποτάμι του Βασιλοπόταμου. Οι κάτοικοι της δεν ξεπερνούν τους 700. Η Καλαβασός συνδυάζει την προϊστορία, την παραδοσιακή λιθοδομή και τη βιομηχανική κληρονομιά.

Το χωριό και η γύρω περιοχή, με τα εξορυκτικά μνημεία και τα πετρόκτιστα σπίτια του, αφηγούνται την πορεία ενός τόπου ο οποίος συνδέθηκε στενά με τον χαλκό, από τη νεολιθική μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Η ιστορία της Καλαβασού μας πάει πίσω στην Προ-κεραμική Νεολιθική περίοδο (περίπου 7000 π.Χ.). Στο χώρο αυτό αποκαλύφθηκαν κυκλικές κατοικίες φτιαγμένες από πλίνθους πηλού και πέτρας (Εικόνα 2).

Πρόκειται για αρχαιολογικό χώρο, όπου το 1995 κατασκευάστηκε ένα στέγαστρο σε μορφή πυραμίδας πάνω από τον αρχαίο οικισμό για την προστασία του από τις καιρικές συνθήκες. Μια χαρακτηριστική στέγη σε σχήμα κώνου, η οποία αποτελεί τη σύγχρονη αρχιτεκτονική παρέμβαση στο ανάγλυφο της περιοχής (Εικόνα 3).

Από την 2η χιλιετία π.Χ., η Καλαβασός ήταν γνωστή σε όλη τη Μεσόγειο για τα κοιτάσματα του χαλκού της, «για τις φλέβες της Γης». Οι Μυκηναίοι, οι Φοίνικες, οι Αιγύπτιοι και αργότερα οι Ρωμαίοι δεν επισκέπτονταν την Κύπρο για μπάνιο στη θάλασσα και «ολίγον σεξ», όπως οι σημερινοί τουρίστες, αλλά για να εξορύξουν και εμπορευθούν το κυπριακό μέταλλο. Aes Cyprium είναι το λατινικό του όνομα που σημαίνει «χαλκός της Κύπρου» και αποτελεί την ετυμολογική ρίζα της λέξης «χαλκός» σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες (π.χ. copper στα αγγλικά, cuivre στα γαλλικά, cuprum στα λατινικά).

Η μεταλλευτική δραστηριότητα της Καλαβασού ξεκινά από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600–1050 π.Χ.), όταν τα πλοία από την Κύπρο κουβαλούσαν, μέσα από τη Μεσόγειο Θάλασσα, τα τάλαντα του χαλκού στην Αίγυπτο, Λεβαντίνη, Ανατολία, Ιταλία μέχρι και την Ισπανία. Η εκμετάλλευση συνεχίστηκε κατά τη βρετανική περίοδο (1937–1978), με πέντε στοές (Πλατειές, Πέτρα, Μαύρη Συκιά, Λαντάρια και Μαυρίδια) που ανήκαν στην Ελληνική Μεταλλευτική Εταιρεία. Από τις στοές αυτές εξήχθησαν περίπου 5,5 εκατ. τόνοι χαλκού.

Ήταν τότε που Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι εργάτες δούλευαν, ο ένας δίπλα στον άλλο στις μαύρες στοές για το ψωμί της οικογένειας. Ήταν τότε, για την ακρίβεια το 1948, όταν περίπου 2.100 εργάτες, από τους οποίους 700 Τουρκοκύπριοι, απεργήσαν ενάντια στην αμερικανική εταιρεία CMC και την αποικιακή βρετανική κυβέρνηση. Όταν διεκδίκησαν το οκτάωρο, ψηλότερους μισθούς, πληρωμή υπερωριών και καλύτερες συνθήκες δουλειάς. Η απεργία ήταν από τις μεγαλύτερες στην ιστορία της Κύπρου και ανέδειξε την ενότητα Ελληνοκύπριων και Τουρκοκύπριων εργατών. Μια απεργία ορόσημο για το κυπριακό εργατικό κίνημα, καθώς έδειξε τη δύναμη της διακοινοτικής συνεργασίας.

Τα μεταλλεία της Καλαβασού ανήκουν στο Οφιολιθικό Σύμπλεγμα του Τροόδους, ένα μοναδικό τεκτονικό κατάλοιπο του ωκεάνιου φλοιού που ανυψώθηκε μέσα από γεωλογικές διαδικασίες εκατομμυρίων χρόνων. Πού θα μπορούσε να φανταστεί ο Κωστής ότι, όταν μιλούσε για τις φλέβες της Γης, είχε προλάβει ακόμα και την κραυγή του γεωλόγου θαλασσίων ερευνών Robert Ballard (τον Φλεβάρη του 1977): «Νομίζω ότι υπάρχει νερό που λάμπει ακριβώς εδώ στα αριστερά, που βγαίνει από την κορυφή»;

Ο Robert καθόταν στο ερευνητικό σκάφος Knorr, κάπου 400 μίλια από τις ακτές της Νότιας Αμερικής, κοιτάζοντας τις φωτογραφίες που είχε μπροστά του. Οι φωτογραφίες είχαν ληφθεί από κάμερες ρυμουλκημένες στα 2.500 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ήταν μια ανακάλυψη που θα έφερνε τα πάνω κάτω στην κατανόηση μας για τη ζωή στη Γη: ζεστό νερό και αέρια έβγαιναν από τον πυθμένα της θάλασσας κατά μήκος του ρήγματος των Γκαλαπάγκος! (Εικόνα 4α).

Ήταν η κραυγή του Robert που μας οδήγησε να καταλάβουμε πως οι υδροθερμικοί αγωγοί και εκροές σχηματίζονται σε ηφαιστειακές περιοχές, όπου οι υποθαλάσσιοι θάλαμοι του ανερχόμενου μάγματος δημιουργούν οροσειρές, γνωστές ως μεσοωκεάνιες κορυφογραμμές. Το κρύο θαλασσινό νερό εισχωρεί σε ρωγμές στον πυθμένα, θερμαίνεται μέχρι τους 400°C αλληλοεπιδρώντας με τα θερμαινόμενα από το μάγμα πετρώματα. Η θερμότητα διεγείρει χημικές αντιδράσεις που ανασύρουν ορυκτά και χημικές ουσίες από τα πετρώματα, πριν τα ρευστά επιστρέψουν πίσω μέσα από τους αεραγωγούς σαν μια σούπα γεμάτη χημικές ουσίες (Εικόνα 4α & β).

Κάπως έτσι σχηματίστηκε και το Τρόοδος [5] πριν 92 περίπου εκατομμύρια χρόνια, με την ανάδυση του πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας να συμβαίνει πριν από 10 εκατομμύρια χρόνια. Εκεί, σε φλεβικές αποθέσεις και κοιτάσματα θειούχων ενώσεων, βρέθηκε και ο χαλκοπυρίτης της Καλαβασού και «του Κωστή».

Η ορυκτολογική ποικιλία της Καλαβασού δε σταματά στον χαλκοπυρίτη· περιλαμβάνει και άλλα ορυκτά, όπως μαλαχίτη, αζουρίτη και - σε μικρότερες ποσότητες - χρυσό και άργυρο. Η μεταλλογενετική ταυτότητα της περιοχής μας αποκαλύπτει έναν υπόγειο χάρτη πλούτου και πολυπλοκότητας, που συχνά καθρεφτίζει τον τρόπο που ζούσαν και αγωνίζονταν οι καθημερινοί διαβάτες των στοών.

Η αρχιτεκτονική της Καλαβασού διατηρεί τον αυθεντικό της χαρακτήρα, με σπίτια κατασκευασμένα από ντόπια πέτρα, κεραμοσκεπές, εσωτερικές αυλές και ξύλινα μπαλκόνια. Οι λιθόστρωτοι δρόμοι, οι καμάρες και τα στενά σοκάκια συνθέτουν μια εικόνα που αντέχει στον χρόνο ζωντανεύοντας μνήμες περασμένων εποχών (Εικόνα 5).

Η Καλαβασός είναι κάτι παραπάνω από ένα χωριό με κοιτάσματα χαλκού. Είναι ένας τόπος όπου η Γη άνοιξε τις φλέβες της και αποκάλυψε αυτό που βρίσκεται στο βάθος της ψυχής της φτιάχνοντας ταυτόχρονα τις γειτονιές των εργατών με το σφυρί, το καλέμι και τη λυχνία στα χέρια.

Η φλέβα του χαλκοπυρίτη, που έφερε στο γιό του ο Κωστής, κουβαλά μια ιστορία λαξευμένη στα έγκατα της Γης· σε βάθος οκτώ χιλιομέτρων. Εκεί που τον έπλασε το μάγμα, σαν φλεγόμενη αναπνοή, κατά μήκος ενός ωκεάνιου άξονα. Στη ζώνη που βυθιζόταν ο παλιός φλοιός, «η φλέβα του Κωστή» γεννήθηκε, κουβαλώντας το βάρος εκατομμυρίων χρόνων. Μέσα από τη σύγκρουση των τεράστιων πλακών υψώθηκε από τα βάθη της Τηθύας για να φθάσει στη σκοτεινή στοά της Καλαβασού και από εκεί στο φωτεινό σπίτι της Σκαρίνου. Τί πορεία πρέπει να ήταν αυτή!

Και όταν ο Κωστής βρήκε τον χαλκοπυρίτη, κρυμμένο στη γαλαρία, δεν κρατούσε στα σκληρά δάκτυλα των χεριών του απλά ένα κομμάτι μετάλλευμα. Κρατούσε ένα κομμάτι απ΄ την καρδιά της Γης, ένα βουβό ταξιδευτή εκατομμυρίων χρόνων, που οδοιπόρησε από τα βάθη του ωκεανού μέχρι το πετρόκτιστο της Σκαρίνου. Εκεί, στο μικρό αυτό καταφύγιο, ο χαλκός στεκόταν σιωπηλός. Ήταν όμως μια τεράστια κραυγή για το μεγαλείο της φύσης, για τη δύναμη της, για το θαύμα που κρύβεται σε κάθε πέτρα και μέταλλο. Πώς να μην νιώσεις δέος μπροστά σε αυτό το ταξίδι (Εικόνα 6), που συνδέει το πολύ χθες με το σήμερα και το καυτό σώμα της Γης, το πυρωμένο μάγμα, με την ανθρώπινη ψυχή;

Πώς να μην αντιληφθείς με θλίψη ότι ο χρόνος του ανθρώπου είναι λίγος και πεπερασμένος; Χρόνος επιθυμίας, δημιουργίας και φθοράς. Ένας χρόνος που μετριέται σε λιγοστά χρονικά κομμάτια ζωής. Στο τέλος σε λιγοστές αναπνοές!

[1] https://www.cityoflarnaka.com

[2] CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons

[3] https://www.whoi.edu/ocean-learning-hub/

[4] https://schmidtocean.org/

[5] https://rawmathub.gr/must-read-articles/to-geoparko-troodous

[6] https://www.cyprusalive.com/el/kalabasos-kalavasos

[7] Σύνθεση συντάκτη από διάφορες εικόνες του διαδικτύου

Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή ή αναδημοσίευση, μερική ή ολική, του εν λόγω περιεχομένου. Το RAWMATHUB.GR διατηρεί το αποκλειστικό δικαίωμα δημοσίευσης και παροχής αδειών αναδημοσίευσης κατόπιν έγγραφης άδειας, επιφυλασσόμενο για την άσκηση κάθε νόμιμου δικαιώματος του. Εφόσον επιθυμείτε να χρησιμοποιήσετε το περιεχόμενο, παρακαλούμε επικοινωνήστε μαζί μας στο Αυτή η διεύθυνση Email προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε..