Σε μια πανέμορφη τοποθεσία κάτω από την σκέπη της σπηλιάς του Πάνα για τους αρχαιολόγους, ή του Λερά για τους ντόπιους, εκτείνονται κατά μήκος του παραλιακού μετώπου στην περιοχή Σταυρός Ακρωτηρίου στα Χανιά, τα βενετσιάνικα λατομεία. Μέσα σε αυτόν τον εντυπωσιακό λατομικό χώρο εντοπίστηκαν και μελετήθηκαν εκατοντάδες απολιθωμένες ρίζες ανωτέρων δένδρων, απολιθωμένοι κορμοί, απολιθωμένα κλαδιά και όχι μόνο. O Καθηγητής της Σχολής Μηχανικών Ορυκτών Πόρων του Πολυτεχνείου Κρήτης, Εμμανουήλ Μανούτσογλου, μας «ξεναγεί» στο απολιθωμένο δάσος των Χανίων και τους ριζόλιθους.
Εισαγωγή
Σε αντίθεση με τα περισσότερα γνωστά απολιθωμένα δάση που συνήθως διατηρούν κορμούς δέντρων, ο γεώτοπος στην περιοχή Σταυρός Ακρωτηρίου στα Χανιά χαρακτηρίζεται κυρίως από την ύπαρξη ριζολίθων – δηλαδή απολιθωμένων ριζικών συστημάτων (ριζόλιθων) οι οποίοι εντοπίζονται μέσα σε ψαμμιτικούς σχηματισμούς που δημιουργήθηκαν από τον άνεμο κατά μήκος της ακτογραμμής και ονομάζονται αιολιανίτες (Εικόνα1).
Οι ριζόλιθοι παρουσιάζουν ποικιλία μορφών και μεγεθών, από μικρές μορφές που μόλις που θυμίζουν ίχνη ριζών έως μεγάλες, διακλαδισμένες δομές που ξεπερνούν το ένα μέτρο σε μήκος και ονομάζονται μεγαριζόλιθοι. Οι ριζόλιθοι αποκαλύφθηκαν είτε από την επενέργεια της παράκτιας θαλάσσιας διάβρωσης ή από τις εξορυκτικές διαδικασίες μέσα στα δύο ιστορικά λατομεία της Ενετοκρατίας (Σταυρός–Τηγάνι και Σταυρός–Τραχήλι), τα οποία λειτουργούσαν από τη μινωική έως τη μεσαιωνική περίοδο στον κόλπο του Σταυρού, γεγονός που προσδίδει στο χώρο τόσο πολιτιστική όσο και επιστημονική αξία.
Εικόνα 1: Γενική άποψη του οικισμού του Σταυρού στη ΒΔ περιοχή του Ακρωτηρίου Χανίων. Στα δεξιά βρίσκεται η οροσειρά που φιλοξενεί την σπηλιά του Πάνα ή Λερά. Δυτικά, ανάμεσα στον κόλπο Τραχήλι και τον κόλπο Σταυρού, ο ποταμός Νερόκαμπος εκβάλλει στη θάλασσα. Διακρίνονται δύο τμήματα της περιοχής του λατομείου Σταυρού: το ανατολικό λατομείο Σταυρού-Τραχηλίου και το δυτικό λατομείο Σταυρού-Τηγανίου. Δυτικότερα βρίσκεται το αμμώδες τμήμα του κόλπου Σταυρού, γνωστό ως Παχιά Άμμος (σημείωση: Τα βέλη υποδεικνύουν τις ακριβείς τοποθεσίες ενδιαφέροντος και η κόκκινη γραμμή χρησιμεύει ως κλίμακα αναφοράς. Το φόντο είναι προσαρμοσμένο από Google Earth και η εικόνα έχει περιστραφεί κατά 180◦ για καλύτερη απεικόνιση).
Η μοναδική διατήρηση των ριζικών συστημάτων, μαζί με τους απολιθωμένους κορμούς στη θέση ανάπτυξης τους (Εικόνα 2) και το περιβάλλον των παράκτιων αμμόλοφων, καθιστά αυτό το σύνολο ιδιαίτερα σημαντικό για την κατανόηση των παλαιοπεριβαλλοντικών συνθηκών της Τεταρτογενούς περιόδου στην Κρήτη.
Εικόνα 2: Απολιθωμένα, με άριστο βαθμό διατήρηση δομής και μορφής, μη διακλαδιζόμενα (a) και διακλαδιζόμενα (b) μεγάλων διαστάσεων ριζικά συστήματα ανωτέρων δένδρων (μεγαριζόλιθοι)
Γεωλογική θεώρηση
Το Ακρωτήρι της Κρήτης είναι η χερσόνησος των Χανίων που οι Βυζαντινοί ονόμαζαν «Χάρακα». Η περιοχή αποτελείται γεωλογικά από τρεις ενότητες: το τραχύ εν μέρει ορεινό πετρώδες τμήμα στα βόρεια και βορειοανατολικά, μια καρστικοποιημένη βαθμιδωτή πεδιάδα που ονομάζεται «κάμπος» στα νοτιοδυτικά, και μια κυρίως απότομη, βραχώδη ακτογραμμή με διάσπαρτες αμμώδεις παραλίες και μικρά λιμάνια (Εικόνα 3).
Οι δομές των ριζολίθων περιορίζονται στον βόρειο τομέα, στην περιοχή Σταυρός, επί και εντός των αιολονιτών και εντός των παλαιών ενετικών λατομείων. Η γεωλογική δομή της περιοχής αποτελείται από τα μεταμορφωμένα ανθρακικά της ενότητας του Τρυπαλίου, ενώ οι υπερκείμενοι Νεογενείς σχηματισμοί περιλαμβάνουν μαργαϊκούς ασβεστόλιθους. Οι τεταρτογενείς σχηματισμοί περιλαμβάνουν terra rossa και αιολιανίτες σε εναλλαγή. Η γεωμορφολογική εξέλιξη της περιοχής έχει επηρεαστεί από τις τεκτονικές διεργασίες που έχουν επηρεάσει την γεωλογική εξέλιξη του νοτίου Αιγαίου.
Εικόνα 3: Απόσπασμα από τον γεωλογικό χάρτη της Ελλάδας (φύλλο Χανίων) σε κλίμακα 1:50.000 όπου φαίνεται η περιοχή μελέτης. Υπόμνημα: Qtr: Αποθέσεις terra rossa, Qtm: Επιφάνεια της θάλασσας στο παρελθόν (Πλειστόκαινο), Tr-kk: Ασβεστόλιθοι συμπαγείς, λευκοί γκρι έως γαλαζωποί, μικροκρυσταλλικοί έως αφανιτικοί (Καραγεωργίου και Τσαϊλά Μονόπωλη, 1971)
Οι ριζόλιθοι: Μορφολογία, ταξινόμηση και σημασία
Το απολιθωμένο δάσος των Χανίων έχει μια ουσιαστική διαφορά με τα γνωστά σε όλους μας απολιθωμένα δάση τα οποία στην πλειονότητα των περιοχών στην Ελλάδα συνδέονται με ηφαιστειακή δραστηριότητα και τα απολιθώματα ξύλων συνδέονται με διαδικασίες πυριτίωσης (αντικατάστασης του ξύλου από το ορυκτό πυρίτιο). Ωστόσο, στο απολιθωμένο δάσος Χανίων το ορυκτό αντικατάστασης του ξύλου είναι ο ασβεστίτης και η διαδικασία απολίθωσης είναι πολύ σπανιότερη και μοναδική σε αυτήν την έκταση και πυκνότητα απολιθωμάτων στον Ελληνικό χώρο (Εικόνα 4). Η ταχεία κάλυψη από εδάφη πιθανόν επέτρεψε την εξαιρετική τους διατήρηση.
Εικόνα 4: (α, β) Καλά ανεπτυγμένοι σωληνοειδείς ριζόλιθοι, οι οποίοι διατηρούν την αρχική γεωμετρία των ριζών, και είναι ενσωματωμένοι σε πορώδες ανθρακικό υπόστρωμα το οποίο έχει υποστεί διάβρωση λόγω περιβαλλοντικών συνθηκών. Διακρίνονται τα περίπλοκα δίκτυα διασυνδεδεμένων κυλινδρικών ριζικών εκβλαστημάτων, υποδεικνύοντας πυκνή βλάστηση στο παρελθόν και έντονες εδαφικές διεργασίες. (Ο χάρακας έχει μήκος 35 cm). Συντεταγμένες θέσεων: (α)/19-35.593483703491, 24.092565811419, (β)/30-35.593201603688, 24.095580713879 (στο WGS 84).
Οι ριζόλιθοι στο Σταυρό διακρίνονται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες με βάση το μέγεθος και τη διαμόρφωση τους:
- Μικροί ριζόλιθοι: Μεγέθους χιλιοστών μέχρι λίγων εκατοστών, συχνά εμφανίζονται σε ομάδες και έχουν δευτερεύουσες διακλαδώσεις
- Μέσου μεγέθους ριζόλιθοι: Με διακριτές ρίζες πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας τάξης
- Μεγαριζόλιθοι (>1 μ.): Πολύ εντυπωσιακοί σχηματισμοί με μεγάλες διαστάσεις και χωρίς διακλαδώσεις
- Διακλαδιζόμενοι μεγαριζόλιθοι: Καλύπτουν επιφάνειες πολλών τετραγωνικών μέτρων.
Η περιοχή διαθέτει και άλλου τύπου φυτικά απολιθώματα όπως (α) απολιθωμένους κορμούς μικρών θάμνων αλλά και μεγάλων δέντρων, σε όρθια ή πλάγια θέση, που διατηρούνται με εξαιρετική λεπτομέρεια και (β) απολιθωμένα κλαδιά με σχήμα κυλινδρικό. Η συνύπαρξη όλων των παραπάνω απολιθωμένων δομών δίνει τη δυνατότητα μελέτης των διαχρονικά εναλλασόμενων οικοσυστημάτων στην περιοχή.
Η μικροσκοπική εξέταση δειγμάτων ριζολίθων έδωσε πολύτιμες πληροφορίες για την εσωτερική τους δομή, αποκαλύπτοντας σαφή βιογενετικά χαρακτηριστικά. Η διατήρηση των ριζολιθικών δομών και των σχετικών ιζηματογενών χαρακτηριστικών προσφέρει σημαντικά στοιχεία για το παλαιοπεριβάλλον της Τεταρτογενούς, όπως παλαιότερα πρότυπα βλάστησης, διαδικασίες σταθεροποίησης του εδάφους και παλαιοκλιματικές συνθήκες.
Οι εναλλασσόμενες στρώσεις από αιολιανίτη με παλιαοεδάφη στην περιοχή υποδηλώνουν κυκλικές περιβαλλοντικές αλλαγές, με περιόδους ενεργού σχηματισμού αμμοθινών να διαδέχονται πιο σταθερές συνθήκες που επέτρεψαν την ανάπτυξη εδάφους και την εγκατάσταση βλάστησης.
Συμπερασματικά μπορεί να ειπωθεί ότι η ανακάλυψη του απολιθωμένου δάσους ριζολίθων με τις συνοδές δομές ανόργανης και οργανικής προέλευσης στον Σταυρό Ακρωτηρίου του νομού Χανίων αποτελεί ένα σπάνιο γεωλογικό και παλαιοπεριβαλλοντικό εύρημα. Η εξαιρετική διατήρηση τόσο των ριζικών συστημάτωνόσο και των κορμών των δένδρων και θάμνων μέσα στους παράκτιους αιολιανίτες, σε συνδυασμό με τα δεδομένα από τις μικροσκοπικές και γεωχημικές αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν, προσφέρει τα πρώτα σημαντικά στοιχεία για τις γενικότερες κλιματικές συνθήκες, την εναλλασσόμενη εδαφογένεση με την δημιουργία των αμμοθινών, τις διαδικασίες σταθεροποίησης των αμμόλοφων από τη βλάστηση της περιοχής κατά την περίοδο του Τεταρτογενούς.
Η συνέχιση της έρευνας, η χρονολόγηση της δημιουργίας των αιολιανιτών και των ριζολίθων καθώς και η προστασία του χώρου κρίνεται εξαιρετικής σημασίας τόσο για την επιστήμη όσο και για την διατήρηση της φυσικής κληρονομιάς του τόπου.
Όλα τα ανωτέρω παρουσιάζονται αναλυτικά σε πρόσφατη δημοσίευση του Καθηγητή της Σχολής Μηχανικών Ορυκτών Πόρων του Πολυτεχνείου Κρήτης Μανόλη Μανούτσογλου, με τίτλο Initial Discoveries from the Rhizoliths Petrified Forest of Chania στο επιστημονικό περιοδικό Heritage https://www.mdpi.com/2571-9408/8/7/242
