Terra Cypria: Η Μάνα του Χαλκού

Το νησί της Αφροδίτης, έδωσε στο χαλκό το λατινικό του όνομα: «Aes Cyprium», που σημαίνει «Μέταλλο από την Κύπρο». Με την πάροδο του χρόνου, το όνομα συντομεύτηκε σε Cuprum. Στη συνέχεια οι Άγγλοι το αποκάλεσαν copper, οι Ισπανοί cobre, οι Γερμανοί kupfer, οι Γάλλοι cuivre και οι Σουηδοί koppar. 

Στην αρχαιότητα η Κύπρος ήταν μια από τις σημαντικότερες πηγές χαλκού. Αυτό αποδεικνύεται από αρκετά αντικείμενα από αυτοφυή χαλκό της Χαλκολιθικής περιόδου. Ωστόσο, η κύρια φάση εξόρυξης και επεξεργασίας του υπήρξε κατά την ομώνυμη Εποχή του Χαλκού (2500-1000 π.Χ.). Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Κύπρος εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα μεταποιητικά και εμπορικά κέντρα της Ανατολικής Μεσογείου.

Η μεγάλη συμβολή του νησιού στην εξόρυξη και το εμπόριο του κόκκινου μετάλλου διήρκεσε μέχρι την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (περίπου το 500 μ.Χ.). Αρχαιολογικά ευρήματα που επιβεβαιώνουν τα παραπάνω είναι αρχαίες στοές, χελώνες χαλκού (Εικόνα 1), καμίνια, εργαλεία, κεραμικά ακροφύσια, χάλκινες μορφές θεών (Εικόνα 2), κ.λπ.

Ωστόσο, το πιο σημαντικό στοιχείο για την έκταση της εξόρυξης και επεξεργασίας μεταλλευμάτων χαλκού στην αρχαιότητα είναι οι περίπου 100 σωροί σκουριάς που βρέθηκαν στο Οφιολιθικό Σύμπλεγμα του Τροόδους. Αυτοί οι σωροί περικλείουν περίπου 4 εκατομμύρια τόνους σκουριάς (Εικόνα 3) που αντιπροσωπεύουν υπολείμματα από την επεξεργασία 200.000 τόνων καθαρού χαλκού. Η ποσότητα αυτή παράχθηκε κατά τη διάρκεια 3500 χρόνων, όσο δηλαδή και η μεταλλευτική και μεταλλουργική βιομηχανία στην Αρχαία Κύπρο.

Τα θειούχα κοιτάσματα της Κύπρου συνδέονται στενά με το Οφιολιθικό Σύμπλεγμα του Τροόδους και ειδικότερα με τον ορίζοντα των λεγόμενων μαξιλαροειδών λαβών (Εικόνα 4).

Λεπτομερείς γεωλογικές, γεωχημικές και ορυκτολογικές μελέτες αποδεικνύουν ότι τα κοιτάσματα αυτά σχηματίστηκαν στον πυθμένα της θάλασσας της Τηθύος, κατά μήκος της λεγόμενης μεσοωκεάνιας ράχης, δηλαδή κατά μήκος της ζώνης επέκτασης του πυθμένα. Τέτοια κοιτάσματα, γνωστά ως κοιτάσματα «Κυπριακού τύπου», συνεχίζουν να σχηματίζονται σήμερα στον Ειρηνικό και τον Ινδικό Ωκεανό (Εικόνα 5).

Η πηγή των διαλυμάτων είναι το θαλασσινό νερό που κυκλοφορεί στα ωκεάνια πετρώματα μέσα από ένα δίκτυο ρηγμάτων που σχηματίζονται κατά μήκος της ζώνης επέκτασης του θαλάσσιου πυθμένα. Το κατερχόμενο νερό μετατρέπεται σταδιακά σε υδροθερμικό διάλυμα και ταυτόχρονα προκαλεί υδροθερμική εξαλλοίωση των πετρωμάτων που διαπερνά.

Στη συνέχεια, τα υδροθερμικά διαλύματα ανεβαίνουν μέσω του γήινου φλοιού και αναδύονται στα λεγόμενα υδροθερμικά πεδία του πυθμένα της θάλασσας. Τα προϊόντα της υδροθερμικής δραστηριότητας σε αυτά τα πεδία έχουν σχήμα καμινάδας ("καπνιστές", Εικόνα 5). Μόλις τα διαλύματα φτάσουν στον πυθμένα της θάλασσας πραγματοποιείται καταβύθιση των θειούχων ορυκτών, λόγω της μείωσης της θερμοκρασίας και άλλων φυσικοχημικών συνθηκών (π.χ. pH, Eh).

Τα θειούχα μεταλλεύματα οξειδώνονται σε υποθαλάσσιο ή υποαερόβιο περιβάλλον, σχηματίζοντας μια δευτερογενή ζώνη εμπλουτισμού και νέα έγχρωμα ορυκτά (Εικόνα 6). Αυτή η ζώνη είναι πλούσια σε χρυσό, άργυρο και χαλκό, αφού έχει απαλλαγεί από τα πρωτογενή ορυκτά, όπως οι σιδηροπυρίτης και χαλκοπυρίτης.

Ο σχηματισμός αυτών των κοιτασμάτων άρχισε πριν από 90 εκατομμύρια χρόνια σε βάθος 8000 μέτρων κάτω από τη στάθμη της θάλασσας. Σήμερα οι σχηματισμοί αυτοί βρίσκονται στην οροσειρά του Τροόδους σε υψόμετρο έως 1952 μέτρα (Εικόνα 7).

Το ενδιαφέρον για την έρευνα και εκμετάλλευση των ορυκτών πρώτων υλών της Κύπρου ξανάρχισε το 1878, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία παρέδωσε το νησί στη Βρετανία. Οι ερευνητικές δραστηριότητες ξεκίνησαν στην περιοχή της Λίμνης (επαρχία Πάφου), όπου το 1908 ανακαλύφθηκε ένα κοίτασμα απλά και μόνο με την ιχνηλασία αρχαίων στοών.

Τα αποθέματα εκτιμήθηκαν σε περίπου 3,5 εκατομμύρια τόνους με μέση περιεκτικότητα 1,1% Cu. Η εκμετάλλευση άρχισε το 1937. Το 1914 ανακαλύφθηκε το κοίτασμα της Σκουριώτισσας με απόθεμα 6 εκατομμυρίων τόνων και μέση περιεκτικότητα 2,5 % Cu (Εικόνα 8).

Η εξόρυξή του κοιτάσματος της Σκουριώτισσας άρχισε το 1920 από την Εταιρεία Μεταλλείων Κύπρου. Επίσης, το 1919 η εταιρεία αυτή ανακάλυψε το μεγαλύτερο και πλουσιότερο κοίτασμα που βρέθηκε ποτέ στην Κύπρο, το Μαυροβούνι (Εικόνα 8). Τα αποθέματά του εκτιμήθηκαν σε 17 εκατομμύρια τόνους με μέση περιεκτικότητα σε Cu 4,5%.

Μετά από αυτές τις αποκαλύψεις, η Κύπρος προσέλκυσε το ενδιαφέρον και άλλων μεταλλευτικών εταιρειών. Έτσι, στη συνέχεια ανακαλύφθηκαν κοιτάσματα στις περιοχές Σια-Μαθιάτη (Εικόνα 8) και Καλαβασού, τα οποία αργότερα εκμεταλλεύτηκε η Ελληνική Μεταλλευτική Εταιρεία (ΕΜΕ).

Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης του 1931, η εξορυκτική βιομηχανία αντιμετώπισε δυσκολίες που την έστρεψαν στην εξερεύνηση και εξόρυξη χρυσού και αργύρου. Μεταξύ 1934 και 1944, παρήχθησαν 5.500 κιλά χρυσού και 3.000 κιλά αργύρου.

Η εξορυκτική βιομηχανία έφτασε στο απόγειό της μετά το 1950, ύστερα από τη μηχανοποίηση της και τη διάνοιξη επιφανειακών ορυχείων. Η περίοδος μεταξύ 1950 και 1970 αντιπροσωπεύει τη «χρυσή εποχή» της σύγχρονης εξορυκτικής βιομηχανίας, με τις εξαγωγές ορυκτών πρώτων υλών να φτάνουν περίπου στο 50% των συνολικών εξαγωγών του νησιού. Αργότερα, η πτώση των τιμών των μετάλλων, η σχεδόν εξάντληση των γνωστών κοιτασμάτων και ο μη εντοπισμός νέων συγκεντρώσεων μεταλλευμάτων οδήγησαν στη σταδιακή παρακμή της εξορυκτικής βιομηχανίας. Η τουρκική εισβολή στην Κύπρο - το 1974 - επέφερε το τελευταίο κτύπημα στην μεταλλευτική βιομηχανία του νησιού.

Πάντως το 1996 άρχισε να εξορύσσεται το κοίτασμα Φοίνιξ (Σκουριώτισσα, Εικόνα 8) και για πρώτη φορά μετά την αρχαιότητα έγινε παραγωγή μεταλλικού χαλκού στην Κύπρο με τη μέθοδο της βιο-εκχύλισης και υδρομεταλλουργίας. Με τη μέθοδο αυτή, το μετάλλευμα καταβρέχεται σε σωρούς με όξινο διάλυμα πλούσιο σε βακτηρίδια. Στη συνέχεια τυγχάνει επεξεργασίας σε μονάδα εκχύλισης. Ακολουθεί η ηλεκτρόλυση του διαλύματος με αποτέλεσμα την παραγωγή μεταλλικού χαλκού σπάνιας καθαρότητας 99,999% (Εικόνα 9).

Η συνολική παραγωγή χαλκού για την περίοδο 1996-2019 ανήλθε σε 66.347 τόνους.

Η Venus Minerals Ltd (στη συνέχεια «Venus») είναι μια ερευνητική εταιρεία, στόχος της οποίας είναι ο εντοπισμός και εκμετάλλευση στην Κύπρο κοιτασμάτων χαλκού και χρυσού ηφαιστειογενούς προέλευσης, γνωστών ως μεικτών θειούχων. Η Venus δραστηριοποιείται στην Κύπρο εδώ και αρκετά χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου έχει αναπτύξει ένα σημαντικό χαρτοφυλάκιο.

Μέχρι στιγμής το μεγαλύτερο της επίτευγμα είναι το πλήρως αδειοδοτημένο έργο στο Απλίκι (Εικόνα 8), το οποίο πρόκειται να αποτελέσει το πρώτο νέο μεταλλείο χαλκού στο νησί μετά το πρόσφατα εξαντλημένο (2019) κοίτασμα της Σκουριώτισσας. Η Venus έχει ήδη υπογράψει συμφωνία συνεργασίας με την Hellenic Copper Mines (HCM) και τον εργολάβο εξόρυξης «Αδελφοί Ιακώβου» για την ανάπτυξη του κοιτάσματος, το οποίο περικλείει απόθεμα 11 Mt @ 0,25% έως 0,69% Cu. Η συμφωνία παρέχει στη Venus τη δυνατότητα ταχείας πρόσβασης στην παραγωγή, ευθύς μετά την σε εξέλιξη εισαγωγή της στο χρηματιστήριο του Λονδίνου.

Επίσης, η Venus διερευνά άλλες συγκεντρώσεις μεταλλευμάτων ηφαιστειογενών μεικτών θειούχων με χαλκό-χρυσό (Εικόνα 8), τα οποία επιλέχθηκαν από δική της βάση δεδομένων. Η Venus επωφελείται από τις τεχνικές και επιστημονικές γνώσεις της τοπικής της ομάδας, καθώς και από τη συνεργασία της με την HCM, τον μεγαλύτερο παραγωγό χαλκού της Κύπρου. H HCM ανήκει σήμερα στην εταιρεία «Αδελφοί Ιακώβου», μια κορυφαία κατασκευαστική εταιρεία.

Τα βουνά του Τροόδους, εκτός από τα κοιτάσματα βασικών και πολύτιμων μετάλλων που φιλοξενούν, χαρακτηρίζονται από φυσική ομορφιά, τα πέτρινα τους σπίτια, τα βυζαντινά μοναστήρια και τις εκκλησίες, καθώς και την ειδική χλωρίδα και πανίδα. Στην Εικόνα 10 εικονίζεται ο ναός του Αγίου Νικολάου, που χρονολογείται από τον 11ο αιώνα και είναι φτιαγμένος από πωρόλιθο. Ο ναός αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Κοιτάζοντας τους κυβικούς, αστραφτερούς και συχνά «επιχρυσωμένους» κρυστάλλους του σιδηροπυρίτη - του πιο περιζήτητου ορυκτού στην Κύπρο - μπορεί κάποιος ίσως και να φανταστεί πως τα μεταλλικά αυτά «λουλούδια» (Εικόνα 11) σχηματίστηκαν στον πυθμένα ενός ωκεανού πριν 90 εκατομμύρια χρόνια;

Εκτός από τον σιδηροπυρίτη, μερικά από τα πιο όμορφα πέτρινα μπουκέτα ορυκτολογικού κάλλους εντοπίζονται λίγα χιλιόμετρα από τις παραλίες της Λάρνακας, όπου υπάρχει η τοποθεσία που ονομάζεται Αβδελερό (Εικόνα 12).

Και σε άλλες ιδιωτικές συλλογές μπορεί κανείς να δει υπέροχα δείγματα (Εικόνα 13 και Εικόνα 14) για τα οποία θα μπορούσαν να γραφτούν ολόκληρα βιβλία.

Τέλος, μερικές φωτογραφίες που δείχνουν τις φυσικές και ανθρωπογενείς ζωγραφιές του νησιού (Εικόνες 15 έως 19).

Όπως και ο αείμνηστος Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, έχω και εγώ ένα όνειρο. Να δω τους Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους μεταλλωρύχους να εργάζονται ξανά δίπλα-δίπλα στο Απλίκι - έτσι και αλλιώς βρίσκεται στη Πράσινη Γραμμή - και στη συνέχεια να αποκαθιστούν το χώρο δημιουργώντας πάρκα με μεταλλευτικά μνημεία και φυτά από όλο τον κόσμο, όπως το Eden Project στην Κορνουάλη του Ηνωμένου Βασιλείου (Εικόνα 20). 

Αξέχαστε Μάρτιν Λούθερ Κινγκ,

Ονειρεύομαι έναν κόσμο που να ζει ειρηνικά, χωρίς πολέμους, χωρίς στρατιωτικούς εξοπλισμούς και όπου τα χρήματα θα πηγαίνουν στα νοσοκομεία για την καταπολέμηση του καρκίνου, των πανδημιών και όλων των νοσημάτων.